Burgerberaden en buitenstaanders

Juni 2022. In een stadhuis in het westen des lands is een gemêleerde club mensen in gesprek over de energietransitie. De gemeente loopt achter op haar klimaatdoelen. Het debat over windmolens en zonneparken is ontaard in een loopgravenoorlog. B en W hopen de impasse te doorbreken met een burgerberaad.  

Honderd inwoners zijn ingeloot om in zes weekeinden maatregelen te bedenken die de energietransitie vaart geven. De gemeenteraad heeft zich bereid verklaard de uitkomsten van het burgerberaad over te nemen. De raad nam ook een motie aan die de leden van het burgerberaad vraagt om zich grondig te laten informeren door deskundigen en belanghebbenden, van binnen én buiten de gemeente. 

En dus praat het burgerberaad op een zaterdagmiddag met een divers gezelschap aan buitenstaanders. We noteren wat gespreksfragmenten. 

Socioloog uit Groningen: 
“Wind- en zonneparken zijn ook bij ons omstreden. Veel Groningers vrezen dat hun provincie, na de aardgasellende, opnieuw een wingewest voor energie wordt. Zeker wanneer ze Randstedelingen horen zeggen: ‘Zet die windmolens maar in Groningen, daar hebben ze ruimte.’ 

Alsof wij niet geven om ons landschap! Er gaapt al een kloof tussen de regio en de Randstad; die wordt alleen maar groter als we de lasten en lusten van de energietransitie niet eerlijk verdelen.” 

Minister van de Maldiven, via Zoom:  
“De aarde is al ruim een graad opgewarmd. Nog een halve graad erbij en mijn land verdwijnt in zee. Dus stop alsjeblieft snel met fossiele brandstoffen. Windmolens, zonneparken, doet het allebei, op land en op zee. En wees zuinig met energie. Ik heb het opgezocht: de gemiddelde Nederlander gebruikt vier keer zoveel energie als de gemiddelde bewoner van onze eilanden. 

Als jullie bang zijn dat wind- en zonne-energie het landschap verpesten, denk dan aan het onze: dat verandert van een palmenparadijs in een onderwaterwereld. Trouwens, hoe ver liggen jullie boven de zeespiegel?” 

Klimaatactivist: 
“Mijn roots liggen in Chili. Dat land heeft steeds meer te lijden onder droogte en overstromingen. Klimaatverandering schopt de regenpatronen in de war. Maar de Chilenen worden ook geraakt door onze klimaatoplossingen. Elektrische auto’s, windturbines, zonnepanelen en stroomkabels, ze bevatten allemaal koper. Alleen al voor elektriciteitsnetten is dubbel zoveel koper nodig, als we de opwarming tot anderhalve graad willen beperken.

Geen land exporteert meer koper dan Chili. Hele steden worden verplaatst voor de uitbreiding van de mijnbouw. Die vervuilt ook nog eens het drinkwater. De energietransitie kan me niet snel genoeg gaan, maar ik schrik van de metalenhonger. Wat is nu klimaatrechtvaardigheid?”

Hoogleraar ontwikkelingseconomie: 
“Inderdaad, in mijnbouwgebieden betalen lokale gemeenschappen vaak een hoge prijs voor onze vraag naar metalen. Maar het ligt niet zwart-wit. In mijn vakgebied geldt Chili als een land dat zijn bodemschatten, zoals koper en lithium, heeft omgezet in welvaart – helaas niet voor iedereen. 

Delfstoffen kunnen zowel een vloek als een zegen zijn. Veel hangt af van onze zakenmoraal. De bedrijven die metalen importeren zouden sociale en ecologische misstanden in hun toevoerketens moeten aanpakken. De Europese Unie wil dat verplicht maken. Laat het een wet met tanden worden.”  

Ombudsvrouw toekomstige generaties: 
“Of het nu gaat om leefbare klimaatzones, biodiversiteit of grondstoffen, de vraag is: wat blijft er over voor onze nakomelingen? Het ging zojuist over koper. Dat is een schaars metaal. De rijke ertsen zijn al op. Om één ton koper te winnen moet tegenwoordig 200 ton gesteente worden opgegraven. Wetenschappers voorspellen dat de kopermijnen tegen het einde van de eeuw zijn uitgeput. 

Het valt best te verantwoorden tegenover toekomstige generaties dat we veel koper gebruiken om het klimaat te redden. We doen het tenslotte voor hen. Maar als ze konden meepraten zouden ze zeggen: wat voor energie geldt moet ook voor schaarse metalen gelden – ga er zuinig mee om.” 

Deelnemer burgerberaad: 
“Misschien moeten we niet alleen landschapsvervuiling en overlast betrekken in onze afwegingen, maar ook grondstoffenschaarste. Maar hoe doen we dat? Het is best een technische kwestie.” 

Gespreksleider: 
“We hebben gedragswetenschappers in de zaal, maar is er ook een techneut…? Daar steekt iemand haar vinger op.” 

Elektrotechnisch ingenieur: 
“Ik ben ingenieur en ik werk voor de netbeheerder in uw regio. U weet vast dat het elektriciteitsnet vol raakt. We komen handen tekort bij het aanleggen van nieuwe kabels en transformatorstations. Aan duurzame energieprojecten die om een stroomaansluiting vragen, moeten we steeds vaker nee verkopen. Doodzonde!  

Ik kan u zeggen dat het uitmaakt voor welke stroommix u kiest. Zon vraagt drie keer zoveel aansluitvermogen als wind. Want de opbrengst van zonnepanelen kent een grilliger verloop dan die van windmolens: het waait in Nederland vaker dan dat de zon schijnt. Voor zon hebben we dus ook meer koper en aluminium nodig, per opgewekte kilowattuur. Die metalen komen inderdaad uit het buitenland.  

Als u zuinig wilt zijn op het elektriciteitsnet én op grondstoffen, combineer dan wind en zon. Die vullen elkaar aan: als het hard waait, schijnt de zon meestal niet, en omgekeerd. Bij een goede mix hoeven we minder stroom te transporteren of op te slaan – zowel batterijen als electrolysers voor groene waterstof zitten vol schaarse metalen.  

Combineer ook opwek en verbruik. Als de groene stroom voor uw bedrijventerrein lokaal wordt opgewekt en niet uit pakweg Groningen moet komen, wordt het hoogspanningsnet ontlast. Daar laat ik het bij voor nu, want de afspraak is dat ik volgende maand een presentatie voor u geef.” 

Deelnemer burgerberaad:  
“Dus als wij geen uitzicht willen op windmolens vanuit ons huis, groeit de kans dat een gezin in Chili zijn huis uit moet, of zonder water komt te zitten. Of ga ik nu te kort door de bocht?” 

Gespreksleider: 
“We gaan er een nachtje over slapen. Morgenochtend om tien uur hervatten we ons burgerberaad. Dan gaan we in gesprek met de actiegroep Sportvissers tegen Slagschaduw.” 

- Tips voor burgerberaden over klimaat en energie -

• Informeer de leden van het burgerberaad op een pluralistische manier. Laat deskundigen, belanghebbenden én rechthebbenden aan het woord. 
  Extinction Rebellion, Burgerberaad voor het klimaat – Veelgestelde vragen

• Kijk verder dan CO2-reductie, let op de grondstoffen die we importeren. Mensenrechten moeten centraal staat in onze duurzame oplossingen. 
  Sophie Kwizera, The energy transition – Do it now and do it well (video) 

• Bij de energietransitie ligt de focus nu op draagvlak, ruimtelijke inbedding en betaalbaarheid. Voor toekomstbestendige keuzes is een vierde criterium nodig: materiaalgebruik. 
  Metabolic e.a., Een circulaire energietransitie 

• Beperk de noodzaak voor extra investeringen in het stroomnet door slimme combinaties, zoals wind én zon, opwek nabij verbruik. 
  Netbeheer Nederland, Monitor landelijke netimpact RES 1.0 

• De energietransitie is geen buffet waar je het lekkerste hapje kunt kiezen. Als we alleen opties zonder nadelen accepteren, halen we de klimaatdoelen nooit. 
  Olof van der Gaag in het dossier over burgers en de energietransitie van tijdschrift De Helling

• Een verschuiving van de privéauto naar fiets, ov en deelauto’s beperkt het verbruik van energie en schaarse metalen. Als één elektrische auto zou volstaan om vijf auto's op fossiele brandstof te vervangen, zou de EU maar half zoveel lithium en kobalt nodig hebben als nu wordt voorspeld. 
  Green European Foundation & Wetenschappelijk Bureau GroenLinks, Metals for a Green and Digital Europe. (De Nederlandse vertaling verschijnt in november.)