Blog
Er staat veel in de encycliek van paus Franciscus dat doet vermoeden van wel. Al vroeg nodigt de paus ons uit om te zijn zoals de heilige Franciscus van Assisi die "zich in verbinding met heel de schepping" voelde. Men moet zich verwonderen over de natuur en deze liefhebben. Hiermee toont paus Franciscus een inzicht in het temperament dat schuil gaat achter het ecologisme. Keer op keer herhaalt hij: alles is met elkaar verbonden.
Verbondenheid
Het idee dat de hedendaagse sociale en milieuproblematiek intrinsiek verbonden zijn staat dan ook centraal in zijn betoog. Men kan deze niet los van elkaar zien en de "bezorgdheid voor het milieu" is dan ook een vanzelfsprekende aanvulling op "een oprechte liefde voor de medemens". Mens en natuur zijn intrinsiek waardevol en behoren niet gereduceerd te worden tot een middel. Hiermee zet hij zich niet alleen af tegen het economisme – of wat hij de "wegwerpcultuur" noemt – maar ook tegen de conventionele interpretatie van het christelijke idee van rentmeesterschap.
Toch zijn er ook enkele belangrijke verschillen tussen het ecologisme van de groenen en dat van paus Franciscus. Met name op het gebied van abortus, anticonceptie en de centrale rol van de familie houdt de paus vast aan gangbare katholieke standpunten die vaak haaks staan op groene overtuigingen.
De bron van zijn ecologisme is eveneens sterk geworteld in het katholieke gedachtegoed. Volgens Franciscus is de huidige sociale en milieuproblematiek namelijk uitdrukking van drie verstoorde relaties die fundamenteel zijn voor de mens: de relatie met de naaste, met de aarde, maar bovenal die met God. Wat heeft ze verstoord? De erfzonde, zoals symbolisch geïllustreerd in het scheppingsverhaal. Hier blijken ook het spirituele en het wereldlijke met elkaar verbonden te zijn.
Het bezwaar van Franciscus tegen het reduceren van de natuur tot een middel is dus eveneens religieus gemotiveerd, want het doel van het heelal is volgens hem "de volheid van God". In plaats van de natuur voor zijn eigen doeleinden te gebruiken is de mens daarom "geroepen alle schepsels terug te brengen naar hun Schepper". Deze roeping noemt hij de "ecologische bekering". Het groene wereldbeeld, hoe divers het ook is, gaat daarentegen uit van een seculiere blik op de oorzaken en oplossingen van de sociale en milieuproblematiek.
Dat wil niet zeggen dat de paus de wetenschap links laat liggen of de seculiere groene beweging als tegenstander beschouwt. In tegendeel, trouw aan zijn achtergrond als jezuïet wijst hij meermaals op het belang van de wetenschap en de uitwisseling ervan met religie. Ook heeft hij veel lof voor de milieubeweging.
Wel waarschuwt hij voor wetenschappelijk reductionisme. Weer blijkt alles verbonden te zijn voor Franciscus. Hij koppelt deze waarschuwing namelijk vaak aan het ter discussie stellen van technologische ontwikkelingen. Ontwikkelingen die, zo stelt hij, te vaak het economisme ten goede komen. Het bindende - en schadelijke - kenmerk is dat het vormen van macht zijn die de mens en de natuur instrumentaliseren in plaats van hun intrinsieke waarde te erkennen.
Ecologisch burgerschap
Een cynicus zou wellicht stellen dat de paus een voor de rest onveranderd katholicisme slechts opsiert met een groen tintje. En toegegeven, de achterliggende argumentatie verschilt niet beduidend van zijn voorgangers. Desalniettemin gaan de conclusies die paus Franciscus trekt ver.
Zo stelt de paus dat het primaat van de politiek herbevestigd moet worden. Niet marktmechanismen, maar politieke besluiten moeten het tij keren. In plaats van de wegwerpcultuur moet deze politiek de natuur als voorbeeld nemen en toewerken naar een circulaire economie. De natuur moet men in de praktijk als gemeengoed gaan behandelen. Dit betekent dat water een recht wordt en iedereen een groene buurt verdient, niet slechts zij die het zich kunnen veroorloven. Oneindige groei is niet enkel een illusie, maar geen groei of gecontroleerde krimp is volgens de paus zelfs mogelijk voordelig.
Zijn meest originele idee betreft de "ecologische opvoeding", met als doel het creëren van een ecologisch burgerschap. Volgens de paus moet de opvoeding onder andere een ecologische visie meegeven. Dit betekent meer dan droge feiten leren. Waarden zoals soberheid, schoonheid en met name de waardering van de natuur moeten de hoekstenen van deze opvoeding vormen. Het tweeledige doel van een dergelijke opvoeding is om de utilitaire benadering van mens en natuur tegen te gaan en om ecologische hervormingen een normatieve fundering te geven. Want, zo stelt Franciscus, het "bestaan van wetten en normen is op de lange termijn niet voldoende om slecht gedrag te beperken".
Confessioneel ecologisme?
De vraag blijft in hoeverre dit appèl tot een confessioneel ecologisme effectief zal blijken. In Nederland zelf is de encycliek wel opgemerkt binnen het CDA, maar of men in de nabije toekomst meer groene beleidsvoorstellen kan verwachten is een tweede. De klimaattop in Parijs, die de paus expliciet bespreekt, zal in zekere zin een toetssteen vormen. Desalniettemin is de encycliek een interessant document en een voorbeeld van hoe men het belang van groene vraagstukken nu bijna overal erkent, ook buiten de groene beweging.
Middels zijn rol in het openen van de verhoudingen tussen de VS en Cuba heeft paus Franciscus al laten blijken dat het Vaticaan nog steeds een rol kan spelen in de internationale politiek. Zal men eenzelfde rol kunnen verwachten van de paus rondom de klimaattop in Parijs? Het is daarnaast onzeker of de Nederlandse confessionele partijen in staat zullen zijn om de neerwaartse spiraal waar ze in lijken te zitten te stoppen.
Paus Fransiscus, Laudato Si’: On Care for Our Common Home (2015). Vaticaanstad: Libreria Vaticano. Engelse versie