Evaluatie

Een commissie onder leiding van Andrée van Es zou onderzoeken wat er allemaal fout ging bij de campagne van GroenLinks die leidde tot de dramatische nederlaag op 12 september. Maar Andrée van Es heeft zich al weer teruggetrokken. Is dat erg? Wat die commissie had moeten uitzoeken staat toch al lang in de krant?

Onenigheid in de fractie naar aanleiding van het besluit om de Kunduz missie te steunen; het bezopen idee om zo'n uitzichtloze missie überhaupt te steunen anders dan om bondgenootschappelijke redenen; de zelfmoord actie van Tofik Dibi; de bizarre reactie daarop van de kandidatenselectiecommissie; het amateuristisch optreden van de voorzitter van GroenLinks; het feit dat een stoet van partijprominenten – waaronder Van Es - zich bemoeide met de gang van zaken en ga zo maar door. Wat er na de verkiezingen misging is misschien nog erger dan wat er daarvoor gebeurde.

De erfenis van Halsema

De meeste mensen zijn vergeten dat de dramatische verkiezingsnederlaag van GroenLinks voorbereid is onder leiding van Femke Halsema. Halsema had namelijk het idee dat GroenLinks naar rechts moest opschuiven in de richting van D66. Daarom moest GroenLinks op sociaaleconomische kwesties een grote slag maken. Onder Halsema besloot GroenLinks om voor versoepeling van het ontslagrecht te pleiten en zij koos – net als de VVD - voor een kleinere overheid. Daarmee vervreemdde zij zich van haar linkse achterban.

Mensenrechten werden het centrale thema van GroenLinks en militaire interventies werden niet meer categorisch afgewezen. Daarmee legde Halsema de basis voor de steun aan de Kunduz missie en vervreemdde zij een substantieel deel van haar pacifistische achterban. Het dierenwelzijn werd – uit angst om opnieuw in radicalistisch vaarwater terecht te komen - overgelaten aan de Partij voor de Dieren.

Deze politieke ommezwaai werd ideologisch begeleid door Kees Vendrik en door Halsema's fractie assistent, Bart Snels, die later directeur werd van het Wetenschappelijk Bureau van GroenLinks. Het is allemaal al te lezen in het boek 'Vrijheid als ideaal' dat in oktober 2005 onder redactie van Halsema en Snels verscheen. GroenLinks zou verregaand moeten gaan samenwerken met D66 als 'het nieuwe, moderne midden' en met de 'moderne helft' van de PvdA. Weg met het linkse radicalisme! Leve het vrijzinnig liberalisme!

De opvolger van Snels bij het wetenschappelijk bureau, Dick Pels, pleitte voor opsplitsing van de PvdA (je moet maar durven!), waarbij de oud-socialistische helft zich zou aansluiten bij de SP. Zo zou met de vrijzinnige helft van de PvdA, GroenLinks en D66 een brede sociaalliberale middenpartij kunnen worden gevormd. 

De electorale gevolgen

Als liberaal lid van GroenLinks kon ik mij redelijk vinden in deze ideologische zwenking naar rechts, maar mijn collega's Wouter van der Brug en Tom van der Meer waarschuwden voor de electorale gevolgen. Door zo dicht tegen D66 aan te kruipen zou GroenLinks een deel van haar achterban dwingen om voor PvdA of SP te kiezen. Bovendien zouden degenen die de tournure naar het vrijzinnig liberalisme toejuichten ook naar D66 kunnen overstappen. En dat is precies wat er gebeurd is.

Onder Femke Halsema was dit allemaal nog niet zichtbaar. In de eerste plaats omdat destijds niet GroenLinks maar D66 in zwaar weer verkeerde. De deelname aan het kabinet Balkenende II was haar niet goed bekomen. D66 deed het slecht in de peilingen en Lousewies van der Laan liet het kabinet uiteindelijk vallen met een motie van wantrouwen tegen Rita Verdonk. De daaropvolgende strijd om het leiderschap tussen Van der Laan en Pechtold deed D66 geen goed. In november 2006 ging D66 van zes naar drie zetels. De Statenverkiezingen in maart 2007 verliepen voor D66 al even dramatisch. Van Mierlo speelde openlijk met de gedachte de partij op te heffen.

GroenLinks kreeg onder leiding van Femke Halsema zeven zetels in de Tweede Kamer. Maar binnen GroenLinks was er verzet tegen de liberale koers van Halsema. Er ontstond een linkse oppositie die echter geen vuist kon maken. Integendeel, in augustus 2008 moest Wijnand Duyvendak aftreden als lid van de Tweede Kamer nadat beschuldigingen aan zijn adres over bedreigingen en brandstichting in zijn tijd als milieuactivist zijn positie onhoudbaar hadden gemaakt. Femke Halsema zelf was inmiddels een mediahype geworden. Zij werd door Pauw en Witteman geplugd als de nieuwe oppositieleider en dat leidde in 2010 tot een klinkende overwinning. GroenLinks ging naar tien zetels.

Een poging om te komen tot een kabinet van VVD, PvdA, D66 en GroenLinks mislukte echter en kort daarop hield Halsema het voor gezien. De partij stond toen in de peilingen op twaalf zetels. Maar Alexander Pechtold had ook D66 uit het slop gehaald en kreeg in 2010 eveneens tien zetels. GroenLinks was er onder Halsema dus niet in geslaagd de positie van D66 als vrijzinnig liberale partij over te nemen. De ongelukkige start van Jolande Sap met de Kunduz missie en het verzet tegen haar leiderschap van Ineke van Gent en Tofik Dibi deed de rest. Daarbij kwam dat in de media de schaduw van Femke Halsema boven Jolande Sap bleef zweven.

Fusie met de PvdA

Moet GroenLinks nu in de PvdA opgaan? Misschien. Maar als de PvdA samen met de VVD gaat regeren dan zal de corruptie bij de woningbouwcorporaties, het mismanagement in de zorg en de fusiegekte in het onderwijs niet structureel aangepakt gaan worden. Het idee om woningbouwcorporaties, ziekenhuizen en onderwijsinstellingen een veel grotere zelfstandigheid te geven is ruim 25 jaar geleden ontwikkeld door ideologen van PvdA en VVD. De bestuurskundigen Roel in 't Veld (PvdA) en Uri Rosenthal (VVD) die in 1989 samen De Nederlandse School voor Openbaar bestuur hebben opgericht namen het voortouw. Hun programma van meer marktwerking in het openbaar bestuur is uitgevoerd door Paars I en II.

Onder een nieuw paars kabinet zal om die reden niet wezenlijk iets veranderen aan het bestuur van de zorgorganisaties, de onderwijsinstellingen en de woningbouwcorporaties. Bestuurders blijven gewoon ondernemertje spelen met overheidsgeld en het geld van de gemeenschap. In het bestuur op afstand zijn veel te weinig checks en balances ingebouwd. Terwijl het bestuur sterk geprofessionaliseerd is, is het afleggen van verantwoording veel minder ontwikkeld. Grote fusies hebben lang niet altijd tot betere resultaten geleid, maar wél tot grote maatschappelijke onvrede. Er kwamen grote schandalen naar buiten. Klokkenluiders werden niet gewaardeerd, maar administratief geliquideerd. Dat heeft het politiek vertrouwen ernstig geschaad.

Een nieuwe leider

Er is behoefte aan een niet-populistische partij die misstanden in het openbaar bestuur aan de orde stelt en met structurele hervormingsvoorstellen komt. GroenLinks heeft voldoende lokale bestuurders in haar gelederen om over de kennis te beschikken die daarvoor nodig is en tegelijk voldoende afstand tot het openbaar bestuur om zich als een partij met schone handen te kunnen profileren. Marijke Vos was voorzitster van de parlementaire enquêtecommissie Bouwfraude. Haal haar terug!

De oud-VARA ombudsman en Volkskrantcolumnist Pieter Hilhorst zou directeur moeten worden van het Wetenschappelijk bureau van GroenLinks. Hij behoort niet tot het netwerk van de partijbaronnesses, hij is zelfs geen lid van GroenLinks omdat dat – naar zijn oordeel – zich verdroeg met zijn werk als ombudsman. Als Hilhorst er in zou slagen met concrete voorstellen te komen om het openbaar bestuur te verbeteren en de menselijk maat daarin terug te brengen zou hij ook als partijleider zeer populair kunnen worden.