Blog
Het is een veelgehoorde uitspraak dat je Europa eerst achter je moet laten om je Europeaan te voelen, net zoals de ware aard van ‘de Nederlander’ aan de Spaanse Costa pas tot volle wasdom komt. Een soortgelijke ervaring had ik in 2008 tijdens mijn eerste verblijf in Sint-Petersburg, die majestueuze stad aan de grens van Europa: uiterlijk zo familiair, maar tegelijkertijd zo ongrijpbaar. Op de laatste dag van mijn bezoek zwierf ik over de eindeloze Nevskiprospekt toen het begon te regenen. De Kazankathedraal bood een goede plek om te schuilen, al voel ik me als atheïst nooit zo op mijn gemak in Russisch-orthodoxe kerken. Als vrouw zonder hoofdbedekking val je direct op als buitenstaander.
Nederig schuifelde ik voort langs de zijmuren van de kerk tot ik bemerkte dat er een religieuze dienst gaande was. Nu heb ik in Europese kerken verscheidene misvieringen bijgewoond, maar nooit heeft er één zoveel indruk op me gemaakt als die ene in de Kazankathedraal. Het schouwspel bestond uit een grote groep Russische vrouwen die prachtig stond te zingen, terwijl ze in een met wierook gevulde ruimte in de rij stonden om een icoon te kussen. Was het ‘de Russische ziel’ die zich hier aan mij openbaarde? Ook al begreep ik de woorden die ze zongen niet, mijn hart verstond ze wel: tonen van lijdzaamheid, een klaagzang.
Het gemeenschappelijke leed dat op hun schouders drukt en de kracht om het te dragen. Of zoals Gogol het zo treffend verwoordde in zijn Dode Zielen: “ Hoe komt het dat jouw droevig lied dat van zee tot zee heel je wijde ruimte door wordt gedragen, mij onophoudelijk schallend in de oren klinkt? Wat ligt erin verborgen, wat verschuilt zich in dat lied? Wat is het dat mij roept, wat snikt daar zo, wat grijpt mijn hart zo aan? Wat voor klanken zijn het die mij zo smartelijk kussen, die tot diep in mijn ziel doordringen, en zich weven om mijn hart? Rusland?”
Dat gevoel van een collectieve last was nieuw voor mij. Opgegroeid in een onbezorgd West-Europa waar iedere dag mooier was dan de vorige leek alles in het leven haalbaar, zolang je maar je best deed. Maar nu, als ik spreek met getalenteerde studenten uit Spanje die hier komen studeren omdat er in Zuid-Europa geen enkel perspectief voor ze bestaat, lijkt die Europese droom te vervagen.
En terwijl het individu in Rusland steeds krachtiger optreedt - getuige de politieke demonstraties - kijkt het individu in Europa somber voor zich uit en vraagt zich af wanneer de donkere wolken die zich boven zijn hoofd hebben samengepakt zullen losbarsten in noodweer. Collectieve zorgen die we tegenwoordig allemaal delen. Het Europese optimisme van voorheen heeft plaatsgemaakt voor Europees pessimisme.
Die dag in de Kazankathedraal, waarop de Russische ziel zich even aan mij openbaarde, lijkt nu -in retrospectief - een aankondiging te zijn geweest van een transformatie die zich in mijn Europese ziel voltrekt. Niet langer lacht de toekomst mij zorgeloos tegemoet. Integendeel, de zekerheden van weleer wankelen op hun afbrokkelende sokkels. In het verleden hebben de Europeanen bergen weten te verzetten. Waar is die daadkracht gebleven?
Wat mij beangstigt, is de oorverdovende ideologische stilte anno 2012, waarin de vertolkers van angst en ressentiment een breed uitgemeten podium krijgen, terwijl de overige politici niet boven hun dagelijkse beslommeringen uit weten te stijgen. Het is aan alle Europeanen met een groen hart om te verkondigen dat een collectief probleem om een duurzame oplossing vraagt op Europees niveau. En om bezieling!