Erica Meijers (1966) is gepromoveerd theoloog en werkt bij GroenLinks als hoofdredacteur van het wetenschappelijk blad De Helling. Een tijdje terug haalde ze in een lezing hard uit naar haar eigen partij. Die partij weet zich geen raad met religie en dobbert mee met de heersende seculiere trend, met als gevolg een 'nieuwe onverdraagzaamheid' ten opzichte van gelovigen. Het bleef na haar hartenkreet nogal stil. 'Het grote debat over religie bij Groenlinks is nog niet losgebarsten', zegt Meijers op de zolderkamer van het statige pand van haar partij aan de Oude Gracht. Ze blijft erop hopen. Een gesprek met Meijers over hoop, gesneden beelden en de noodzaak van geduld.
'Binnen mijn partij, en breder in seculiere kring, word ik soms glazig aangestaard. Ach, geloof jij nog? Dat is een benadering vanuit de idee dat religie iets van vroeger is, tegenover de moderniteit staat en dat gelovigen niet zelf kunnen denken.'
Meijers kan dat op zich nog begrijpen. Veelal gaat het om kinderen van ouders die gefrustreerd uit de kerk zijn gestapt. Vertrokken omdat ze de sociale controle en het denken vanuit autoriteit beu waren. 'Maar dat is wel een beeld van kerken dat dateert uit de jaren vijftig, zestig. Dat beeld is achterhaald, want kerken zijn veranderd en met ontwikkelingen meegegaan. Ik vind het storend als mensen zich oordelen aanmeten zonder te weten waarover het gaat.'
Sinds Meijers voor GroenLinks (2007) actief is, heeft ze geprobeerd dat vastgeroeste beeld over gelovigen los te wrikken. 'Ik merk dat het lastig is. Men weet niet goed hoe te reageren op gelovigen, er lijkt sprake van koudwatervrees, het is eng.'
Ze constateert dat GroenLinks met de seculiere tijd is meegegaan ook al was een partij als de Evangelische Volkspartij (EVP), een van de voorlopers van GroenLinks, uitgesproken voorstander van christelijke politiek. Daarnaast waren er heel wat in de PPR, maar ook in CPN en PSP die zich door het christelijk geloof lieten inspireren. 'Dat is nu veel minder geworden.'
'Ik kom uit een gereformeerd (synodaal) nest. Mijn ouders stapten van de ARP over naar de PPR. Bij ons thuis zat de religiekritiek aan tafel. Mijn vader stapte uit de kerk, mede vanwege de breuk rond de 'Vrijmaking' van 1944. Moeder was veel vrijzinniger in haar geloof. Zelf ben ik groot geworden in de oecumenische beweging, met veel belangstelling voor bevrijdings- en feministische theologie. Het is een rare ervaring als je, zoals ik, altijd kritisch bent geweest op kerk en geloof in een positie wordt geduwd waarin je kerk en geloof moet en wilt verdedigen.'
Meijers zegt zich thuis te voelen binnen GroenLinks omdat die partij op rechtsstatelijke gronden opkomt voor godsdienstvrijheid en ook pleit voor, bijvoorbeeld, emancipatie van moslims. De laatste tijd voelt ze zich echter minder prettig bij standpunten die vooral de fractie in de Tweede Kamer inneemt. Ze noemt de houding tegenover de zogeheten 'weigerambtenaren' en het debat over de rituele slacht.
'Binnen GroenLinks is er een sterke groep die opkomt voor dierenrechten. Zelf werd ik ooit vegetariër vanwege het dierenleed in de bio-industrie. Ik vond het verbijsterend te merken dat er in het debat over rituele slacht werd gezegd dat er in dertig jaar strijd om dierenwelzijn nooit een succes was geboekt, en dat het succes nu snel binnengehaald moest worden ten koste van de godsdienstvrijheid. Jammer, dan. Dat je per wet, het joden en moslims onmogelijk maakt een van hun feesten te vieren, het hart van de godsdienstvrijheid, dat heeft me geschokt.'
Reflexen
Hoe verklaart Meijers het ongemak en de onverdraagzaamheid bij GroenLinks als het om religie gaat? Het is volgens haar niet een krampachtig vasthouden aan de secularisatiethese, de gedachte dat religie als vanzelf verdwijnt met het voortschrijden van de moderne tijd. 'Die these is achterhaald; mensen blijven zoeken naar religie omdat het verlangen naar een betere wereld groter is dan ze zelf zijn. Dat zit diep in de mens. Ook in de seculiere mens, want ook die hebben hun idealen. Het gaat bij veel partijgenoten eerder om reflexen. Vergelijkbaar met het aloude marxistische idee van godsdienst als 'opium van het volk'.
Een ander beeld dat GroenLinks parten speelt is dat religie kiest voor de gevestigde orde. Dat is natuurlijk ook vaak het geval, maar er is op grond van geloof ook altijd verzet tegen tirannen geweest. Maar we hebben allemaal de neiging om vaste, gefixeerde beelden van anderen te maken. Nog altijd leeft de gedachte van de gelovige als een achterlijk en irrationeel figuur.'
Meijers vindt dat een verwrongen beeld omdat belangrijke humanisten en Verlichtingsmensen, zoals Descartes, Spinoza en Erasmus, het christelijk geloof helemaal niet vaarwel zegden. Ook kerken vandaag de dag zijn diepgaand beïnvloed door de moderniteit. 'Wanneer je desondanks terugvalt in zo'n platte tegenstelling, waarbij de gelovige niet modern kan zijn, is dat een vorm van domheid en onwetendheid. Meet je dat niet zo'n grote mond aan.'
Individu
In een lezing over godsdienstvrijheid (oktober 2010) legde Femke Halsema, de vorige leider van GroenLinks veel nadruk op de individuele vrijheid. Zij wilde het liefst de moslima van haar hoofddoek bevrijden en de SGP-vrouw het recht geven als lid van die partij te worden gekozen. Meijers merkt op dat GroenLinks te kampen heeft met een 'dubbel probleem'. 'GroenLinks heeft moeite met de gemeenschap én met religie. Het punt van 'zelf kunnen kiezen' voor een geloof getuigt van een beperkt inzicht.
Iedereen wordt in een gemeenschap geboren, met een bepaalde cultuur en traditie. De idee van de autonome mens is in de filosofie allang achterhaald. In de politiek speelt het nog een grote rol. Ik weet ook wel dat afscheid nemen van een gemeenschap moeilijk is. Een gemeenschap, ook een kerkelijke gemeente, kan benauwend zijn. Waarom zou je alleen dat benauwende benadrukken? Een gemeenschap kan ook beschermend en bevestigend zijn. Ik heb moeite met dat type individualisme.'
Natuurlijk moet en mag ieder mens zijn of haar eigen strijd voeren. Maar je kunt een moslima niet bevrijden als ze dat niet zelf wil. Dan ben je bevoogdend bezig. Ik ben wel voor emancipatie in de zin van het scheppen van kansengelijkheid. Je kunt niet, met een woord van Louis Paul Boon, 'gewetens schoppen"'. De overheid kan hierin slechts faciliteren.'
Vrijzinnigheid
Binnen GroenLinks is vrijzinnigheid een veelgeprezen begrip. Meijers kan daarin meegaan, mits het samengaat met pluralisme. In de praktijk schort het daar nogal eens aan. 'Het lijkt wel of we steeds meer moeite hebben met verschil in de samenleving. Als ik kijk naar het Bijbelse woord voor vrijheid dan betekent dat 'ruimte maken'. Het verwijst naar bevrijding, zoals bij de Exodus, de uittocht van het volk Israël uit Egypte. Vrijheid is iets actiefs en vraagt gezamenlijke betrokkenheid. In die zin moeten de vrijzinnigen bij GroenLinks ruimte krijgen én ruimte geven aan anderen. Dat is soms lastig.'
Pikant is dat in haar bovengenoemde lezing Meijers een citaat aanhaalt van haar collega-wetenschapper/partijgenoot Dick Pels. Hij zegt, in zijn in 2008 verschenen boek Opium van het Volk, dat 'onze vrijzinnige cultuur superieur is aan andere culturen, juist omdat we niet pretenderen de morele waarheid in pacht te hebben. Daardoor staan wij open voor vreemde denkbeelden en culturen, kunnen wij ons beter verplaatsen in andermans standpunten, en is als gevolg daarvan ons leer- en innovatievermogen groter.'
Volgens Meijers kiept hier het beeld van de vrijzinnigheid om. 'Dan verkeert vrijzinnigheid in het tegendeel en wordt het autoritair. Ik zie er een bepaald mechanisme in dat elk mens bedreigt. Als jij beschaafd bent wil je de donkere kant van je zelf niet zien, die projecteer je dan op de ander. Die anderen zijn de barbaren. Barbaren die je nodig hebt om je eigen vrijzinnige identiteit op te krikken.'
Gesneden beeld
En daarmee komt Meijers bij de door haar gewenste oplossingsrichting om de nieuwe onverdraagzaamheid te bestrijden. Allereerst is nodig dat onkunde wordt weggewerkt. Als iemand het verschil niet weet tussen orthodoxie en fundamentalisme is er nog veel werk aan de winkel. Wanneer iemand beweert dat orthodoxie en democratie niet kunnen samengaan kan hij of zij maar beter teruggaan naar school, vindt Meijers.
Een fundamentalist denkt dat hij net het laatste, ware woord heeft gesproken. Bij orthodoxie gaat het om het langlopende debat en de uitkomsten daarvan; uitkomsten die ook weer aangepast kunnen worden aan nieuwe inzichten.
'Je zult dus elkaar moeten leren kennen én met elkaar in gesprek gaan. Zeker, dat is vaak lastig en moeilijk. Maar het kan en het is de moeite waard. Zo was ik zelf betrokken bij het initiatief van GroenLinks in de Senaat, die gesprekken aanging met joden en moslims over de rituele slacht. Daar kweek je goodwill mee, waardoor je dierenwelzijn ook bij joden en moslims op de agenda kunt zetten.'
'In elk geval mag je mensen nooit vastpinnen op een beeld dat jij van hen hebt. Zo lang mensen leven kunnen ze veranderen. Geef mensen dan ook die ruimte en de vrijheid om anders te zijn. Gun mensen hun geheim. Het oude Bijbelse gebod om geen 'gesneden beelden' te maken is voor mij heel actueel en inspirerend. We leven in een beeldcultuur die snel is en waarin emotie de hoofdrol speelt. We komen uit een woordcultuur met veel nadruk op rationaliteit en gevaar van gezever. Gelovigen zijn meer van de woordcultuur. Ik denk dat we in het omgaan met elkaar en met verschillen beide nodig hebben: beeld- en woordcultuur.'
'Linkse mensen, vrijzinnigen moeten hun eigen vrijzinnigheid serieus nemen en ernaar leven. Dat houdt ook in dat ze geduld hebben met anderen. Ik weet het, dat staat haaks op de tijdgeest. Zeker in de politiek heeft men altijd haast. Toch móet geduld, de lange termijn blijft een noodzakelijk perspectief. Daar hoop ik op.'
Dit interview verscheen origineel in het Nederlands Dagblad (27-01-2012) en is overgenomen met toestemming van het ND.