Het handelsakkoord tussen de EU en Chili vanuit ontgroei-perspectief

Welke invloed heeft de Europese energietransitie op Chili en andere Latijns-Amerikaanse landen?

“Lithium en energie zijn van groot geopolitiek belang. Dat leidt tot aanzienlijke druk op landen als Chili, Bolivia en Argentinië om de winning van grondstoffen voor de export te vergroten. Mijn onderzoek naar energieplanning in Chili laat zien hoe de export van nieuwe grondstoffen – voornamelijk groene waterstof en lithium – voorrang krijgt. Daarmee wordt de energietransitie elders ondersteund, niet het fossielvrij maken van de Chileense economie of de energiebehoeften van de bevolking. Dit beleid veronachtzaamt planetaire grenzen en leidt tot milieuconflicten.

De EU moet niet langer proberen landen te verleiden tot een grotere export van hulpbronnen, want dat zal haar verbruik alleen maar doen toenemen. In plaats daarvan moeten we ons richten op het gezamenlijk transformeren van energiesystemen wereldwijd – in dit geval in zowel Chili als Europa.”

Waarom heeft Chili voor dit energiebeleid gekozen?

“Het Chileense energiebeleid werd gepresenteerd met de belofte dat de voordelen van de groei naar de hele samenleving zouden doorsijpelen en een groene industriële revolutie teweeg zouden brengen in het land. Het alternatief zou zijn om  prioriteit te geven aan de binnenlandse energiebehoeften in plaats van aan export. Dat zou allereerst een reorganisatie van de energieproductie inhouden. Pas daarna zou de tijd komen om het meest geschikte export- en handelsbeleid te ontwikkelen. Maar het tegenovergestelde gebeurt. Chili streeft in de eerste plaats naar nieuwe exportmogelijkheden om aan de benodigde buitenlandse valuta te komen. Er lijkt geen politieke wil te zijn om dit ter discussie te stellen.”

In je artikel Only for the Global North? stel je dat we bij degrowth niet alle inwoners van een land over één kam moeten scheren, maar dat we ons rekenschap moeten geven van het bestaan van armen in het Noorden en elites in het Zuiden. Kun je dat toelichten?

“Ik maak me echt zorgen over wie er profiteert van de focus op lithium en groene waterstof. Om dit te onderzoeken, is het nodig om in te zoomen op de verschillen binnen landen. In Chili komt het beleid vooral ten goede aan de kleine rijke elites die al een energie- en grondstoffenverbruik kennen dat vergelijkbaar is met dat in Europa. Het ondersteunt hun bedrijvigheid en hun levensstijl. Het beleid biedt geen uitkomst voor de mensen die in energiearmoede leven en toegang nodig hebben tot schonere energie. Die mensen vormen een belangrijk deel van de Chileense bevolking. Op dezelfde manier helpt het gebruik van batterijen of groene waterstof in elektrische auto's de gemarginaliseerden in Europa niet.

Het komt erop neer dat de Chileense export van lithium, koper en waterstof de extreem verspillende, materiaal- en energie-intensieve levensstijl van rijkere huishoudens in Europa in stand zal houden. Chili zal op zijn beurt afhankelijk blijven van fossiele brandstoffen. Er zullen nieuwe sacrifice zones ontstaan waar ecosystemen worden opgeofferd aan mijnbouw en grootschalige energieproductie – terwijl het urgente vraagstuk van energiearmoede niet wordt aangepakt.

Dezelfde scheve verhoudingen zien we elders. In India bijvoorbeeld komen veel van de regeringsmaatregelen ten goede aan een kleine elite die ongelooflijk rijk is geworden. De koloniale dynamiek van extractie en onteigening wordt gereproduceerd, nu binnen de nationale grenzen. Er wordt gezegd: ‘We zijn een arm land, we moeten groeien.’ Maar de investeringen pakken de armoede niet aan.”

Hoe zou een land als Chili kunnen breken met het narratief van voortdurende economische groei, en welke invloed zou dat kunnen hebben op de geopolitiek?

“De huidige geopolitieke verhoudingen leggen financiële beperkingen op aan het nationale economische beleid. Financiële ongelijkheid leidt ertoe dat ontwikkelingslanden afhankelijk zijn van de valuta van ontwikkelde landen, onder meer om oneerlijke schulden terug te betalen. Dat brengt sommige landen ertoe om te stellen dat ze het recht hebben om fossiele brandstoffen te winnen voor hun ontwikkeling.

Andere landen hebben dit immers ook gedaan en zijn er rijk mee geworden. Argentinië bijvoorbeeld wil de exploitatie van fossiele brandstoffen uitbreiden om zijn schulden af te betalen. Het alternatief zou zijn dat we economieën opnieuw vormgeven. Dat zou kunnen beginnen met herstelbetalingen, als een manier om schulden te schrappen, zoals de beweging ‘schulden voor klimaat’ verlangt. Ook moeten rijke landen een deel van hun macht opgeven om gelijkere internationale verhoudingen tot stand te brengen.

Regeringen oefenen op meer of minder subtiele wijze druk uit op andere landen. Ook dat is geopolitiek. Zo werd de Chileense regering gewezen op de noodzaak om mee te draaien in de wereldhandel. Dat bracht de nieuwe progressieve linkse regering ertoe om opzichtig te tonen dat zij heus niet zo radicaal was, dat ze de economie nog steeds open wilde stellen voor directe buitenlandse investeringen en dat ze de bestaande energieplannen wilde handhaven, omwille van de economische groei. De regering wenst dat de mensen het beter krijgen, maar het verdubbelen of verdrievoudigen van de energieproductie voor export naar Europa zal de levensomstandigheden van de meeste Chilenen waarschijnlijk niet verbeteren.

Verandering wordt onderdrukt met geweld. Zowel binnen als tussen landen zie je militarisering. De formule is altijd dat privébezit en winningsactiviteiten worden beschermd door de politie of zelfs het leger. Een voorbeeld is de 'uitzonderingstoestand' die werd uitgeroepen in de zuidelijke gebieden van Chili, zogenaamd om de 'ernstige verstoring van de openbare orde' daar onder controle te krijgen.

De regering zette het leger in om het verzet van de inheemse bevolking tegen extractieve private bedrijven te onderdrukken. Dit is een integraal onderdeel van hoe de structuren van onteigening in stand worden gehouden. Het gaat hand in hand met eigendomsstrategieën en institutionele arrangementen die economische democratie uitsluiten. Deze structuren maken het nog moeilijker om van koers te veranderen, bijvoorbeeld in de richting van degrowth. In plaats daarvan wordt de noodzaak van ontwikkeling en materiële welvaart gepresenteerd als het 'inhalen' van het Westen.

Degrowth stuit dus op veel obstakels. Een meer pragmatische benadering zou kunnen zijn om een gesprek te voeren over grenzen: ecologische grenzen, grenzen aan energieverbruik en consumptie. Een stap in deze richting was het voorstel van een nieuwe grondwet. Die had tot doel de Chileense politieke instellingen opnieuw vorm te geven en zo de neoliberale structuren die nu dominant zijn aan banden te leggen. De voorgestelde grondwet werd geschraagd door het concept van buen vivir – een politieke en filosofische benadering die door inheemse volkeren wordt bepleit.

Deze denkwijze wil een einde maken aan het extractivisme en heeft raakpunten met degrowth. De ontwerpgrondwet bevatte tal van veelbelovende voorstellen, waaronder het vastleggen van rechten voor de natuur. In de aanloop naar het referendum over de nieuwe grondwet daalden de aandelenmarkten echter. Beleggers vreesden dat de grondwetswijziging de economische stabiliteit zou aantasten. De regering-Boric probeerde de angst weg te nemen door te verklaren dat Chili geen radicale veranderingen zou doorvoeren en dat de exploitatie van natuurlijke hulpbronnen zou worden aangemoedigd.

Ondanks deze sussende taal werd de voorgestelde grondwet tijdens het referendum op 4 september 2022 verworpen door 62 procent van de kiezers. De Chileense bestuursstructuren blijven dus ongewijzigd. Dit onderstreept hoe moeilijk het is om stappen te zetten richting degrowth, zeker in de huidige geopolitieke context."

Dit interview is ook beschikbaar in het Engels.