Recensie van de Kolenatlas

Op het moment dat ik dit schrijf, is het klimaatakkoord twee dagen oud. Kranten, ngo’s, financiële instellingen en overheden bezinnen zich nu op de concrete betekenis van dit akkoord. Hoe hard zijn de afspraken? Is het genoeg?

Wat zal het akkoord betekenen voor dagelijkse financieel-economische beslissingen? Investeringen in kolencentrales komen nog meer onder druk te staan dan ze al deden. Financiering van kolencentrales wordt mogelijk duurder, omdat dergelijke investeringen door banken als meer ‘risicovol’ worden gezien - áls de betreffende financier überhaupt nog koleninvesteringen aan haar portefeuille wil toevoegen.

Hoe zal deze financieringsdiscussie verlopen bij kolenbedrijven die in staatshanden zijn, zoals in China, India, Rusland en Polen? Dit zijn veruit de grootste kolenproducenten in het mondiale spectrum. Als staatsbedrijven zijn zij niet afhankelijk van private investeerders voor het openen van nieuwe mijnen.

Verborgen kosten

De Coal Atlas van de met de Duitse Groenen verbonden Heinrich Böll Stiftung en milieu-organisatie Friends of the Earth geeft een schat aan informatie over deze fossiele brandstof. Winning en verbranding van kolen veroorzaakt, zoals bekend, een enorme uitstoot van CO2 en methaan. Maar andere effecten van kolen zijn minder bekend.

Zo vallen er meer dan duizend doden per jaar door ongevallen in kolenmijnen.

Gemeenschappen worden van hun grond verdreven door de bouw van kolenmijnen of kolencentrales. Omwonenden kunnen door de vervuiling van bodem en water niet meer in hun eigen voedsel voorzien.
 
De luchtvervuiling door kolencentrales veroorzaakt gezondheidsklachten - denk alleen al aan het recente smogalarm in Chinese steden. Wereldwijd sterven honderdduizenden mensen een vroegtijdige dood door de uitstoot van kolencentrales. De Kolenatlas becijfert ook de kosten voor de gezondheidszorg van deze vervuiling. Die lopen op tot meer dan twintig cent per kilowattuur in landen als Roemenië, Bulgarije, Slowakije en Servië. Dat is een veelvoud van de verkoopprijs van kolenstroom. Deze stroom is alleen goedkoop omdat de gigantische gezondheidskosten niet worden doorberekend in de prijs.

Eerlijke transitie

Tegelijk laat de Kolenatlas zien dat het uitfaseren van kolen een grote uitdaging is. Hoewel de kolenstook er sinds kort daalt, is een giga-economie als China nog voor meer dan de helft van zijn energievoorziening afhankelijk van kolen. Ook in Duitsland, het land van de Energiewende, komt 43 procent van de stroom nog van bruinkool en steenkool. Zuid-Afrika is zelfs voor negentig procent van zijn stroomvoorziening afhankelijk van kolen. Waar op dit moment de vraag naar kolen jaarlijks nog stijgt met circa twee procent, is het de vraag hoe snel de wereld peak coal zal kunnen en willen bereiken.

Daarvoor zullen in de eerste plaats de directe en indirecte subsidies voor de kolenindustrie moeten verdwijnen. Deze kosten de belastingbetaler niet alleen veel geld, maar veroorzaken ook een ongelijk speelveld voor duurzame energie. De Kolenatlas laat zien dat in de landen van de Europese Unie de financiële steun aan de kolensector nog tot en met 2012 is gestegen, in weerwil van de Europese klimaatambities en de afspraak binnen de G20 uit 2009 om de subsidies voor fossiele energie af te bouwen.

Ontluisterend vind ik ook het overzicht van de ontwikkeling van de lobby-uitgaven van de kolensector. Big Coal geeft in het Obama-tijdperk circa tweemaal zoveel uit aan beïnvloeding van politici in Washington als onder Bush: bijna 18 miljoen dollar per jaar.

De Kolenatlas maakt de titel ‘atlas’ waar door vele ontwikkelingen rondom kolenwinning en kolenstroom letterlijk ‘op de kaart’ te zetten. De grootste spelers (India, China, de VS, Rusland, Duitsland) worden in de atlas apart beschreven in landenhoofdstukken. Naast alle cijfers krijg je een goed beeld van waar ‘het’ gebeurt: waar staan die centrales, waar liggen de kolenvoorraden? In welke landen is de grootste gezondheidsschade? In welke landen zitten de grootste financiële belangen?

In 2012 werkten ongeveer zeven miljoen mensen in de kolenindustrie. En in 2013 werkten 6,5 miljoen mensen in de snel groeiende duurzame energiesector. Het wordt een uitdaging om alle mensen die nu - vaak onder slechte omstandigheden - kolen winnen en verstoken, een eerlijke kans te geven op nieuw werk, de just transition waar de internationale vakbonden over spreken. Hopelijk bestaan die nieuwe banen vooral uit het opwekken van duurzame energie, niet uit dijken bouwen en herstel na rampen…

Heinrich Böll Stiftung & Friends of the Earth International, Coal Atlas: Facts and figures on a fossil fuel, november 2015