Het 'links' van GroenLinks

De samenleving moet niet worden gestuurd door de markt, en ook niet door de staat, maar door gemeenschappen. Een pleidooi voor een linkse agenda van onderop.

Met grote stelligheid wordt er tegenwoordig beweerd dat 'het verschil tussen links en rechts achterhaald is'. Links en rechts worden bestempeld als begrippen uit de vorige eeuw. Het nieuwe moderne links heet tegenwoordig progressief, en alles waar we tegen zijn heet conservatief. Dingen willen veranderen – versus – alles bij het oude willen laten.

Ik vind dat grote onzin. Niet alleen omdat ik het onderscheid tussen progressief en conservatief niet nuttig vind: immers wat is er progressief aan strijden voor het behoud van een natuurgebied? Maar vooral omdat ik er van overtuigd ben dat links en een linkse agenda meer dan ooit nodig zijn.

Kapitalisme-kritisch

Het links / rechts verschil is niet verdwenen, maar onzichtbaar geworden omdat onze linkse idealen zijn verwaterd en vertroebeld (en dat geldt voor alle linkse partijen). Na 100 jaar sociaaldemocratie is links een slap compromis geworden dat zich heeft neergelegd bij de dominantie van een verwoestend kapitalisme. Na, opnieuw, een wereldwijde financiële crisis en daarop volgend een economische crisis, na de democratische crises in Azië en Rusland en imperialistische shock doctrines in Afrika, na de steeds verder groeiende nationale en internationale ongelijkheid en na een ecologische crisis die opdoemt als een armageddon, lijkt nog steeds het enige alternatief voor kapitalisme, kapitalisme-light te zijn.

Zonder een alternatief voor kapitalisme is onze aarde over een paar decennia geëxploiteerd, in stukken gehakt, in plastic verpakt en verkocht aan de rijken, en blijft de rest achter op een uitgebuite planeet. Het was nota bene de Koningin die de crisis van het kapitalisme in één zin treffend wist samen te vatten: 'Met onze kostbare planeet wordt zorgeloos omgesprongen en wat zij ons geeft wordt slecht verdeeld'.

Maar links heeft geen antwoord. Discussies in Nederland over links gaan over of je vindt dat 65 65 moet blijven, of je vindt dat het ontslagrecht versoepeld moet worden, of de ambtenarensalarissen moeten stijgen of niet. Allemaal vanuit socialistisch oogpunt níet onbelangrijk, maar deze punten vormen geen onderdeel van een meer fundamentele kapitalisme kritische houding.

Het is vooral vechten tegen de afbraak van de verworvenheden van de sociaaldemocratie: de verzorgingsstaat en het verdwijnen van de pure armoede uit Nederland. Deze verworvenheden zijn uiteraard erg belangrijk en dingen om te koesteren. Maar ze hebben ons ook blind gemaakt voor de fundamentelere ongelijkheid die het kapitalisme veroorzaakt en haar verwoestende kracht als het gaat om het uitbuiten van onze aarde. Ze hebben ons in slaap gesust.

Het alternatief: een linkse agenda van onderop

Ooit beloofde de sociaaldemocraten ons dat de strategie van het afzwakken van het kapitalisme – in plaats van de revolutie – uiteindelijk tot uitbanning van ongelijkheid en vrede zou leiden. Maar twee wereldoorlogen en twee giga economische crises later, moeten we concluderen dat ze ongelijk hadden. Anderzijds heeft het bepleitte alternatief – een socialistische revolutie – ook weinig 'socialistisch heil' gebracht. Kortom, zowel de revolutionaire als de revisionistische route lopen dood. Wat dan wel?

Linkse denkers zitten gelukkig niet stil. Erik Olin Wright, bijvoorbeeld geeft in mijn ogen belangrijke aanknopingspunten voor een 21ste eeuwse linkse agenda die aansluit bij de GroenLinkse roots. Wright neemt in Envisioning Real Utopia's (2010) kapitalisme kritiek als uitgangspunt. Hij benoemt drie terreinen waarin het kapitalisme faalt: Ten eerste heeft het kapitalisme de wereld ongelijker en onrechtvaardiger gemaakt en schendt het fundamentele rechten van mensen op materiele en immateriële middelen om een goed leven te leiden. Het leidt tot internationale en intra-nationale ongelijkheid, honger, en uitbuiting van arbeiders in lage lonen landen.

Ten tweede schendt het kapitalisme niet alleen de fundamentele rechten van burgers nu, maar ook die van toekomstige generaties: de aarde wordt uitgebuit door de ambitie van eindeloze economische groei en de expanderende consumptiemaatschappij. Ten derde schendt het kapitalisme de democratische rechten van burgers: burgers worden uitgesloten van het nemen van financiële, economische en sociale beslissingen die op kleine en grote schaal worden genomen.

De gevolgen van het kapitalisme zijn overal te zien: een ecologische crisis, een financieel economische crisis, groeiende ongelijkheid en een democratische crisis waarbij ontevreden burgers in opstand komen in het stemhokje of daar buiten. Een linkse agenda moet hiervoor drie duidelijk alternatieven bieden:

1. Radicaal groen zijn
Een linkse agenda is onvermijdelijk een groene agenda. Erken de verwoestende impact van het kapitalisme en onze consumptiemaatschappij op het milieu. Spreek je uit tegen voortgaande economische groei en de stijgende consumptie. Belast het gebruik van grondstoffen. Ga verspilling tegen: eis hergebruik van grondstoffen voor zover dat mogelijk is. Investeer in de natuur. Herstel de milieuschade. Creëer duurzame alternatieven.

2. Internationale en nationale ongelijkheid tegen gaan door herverdeling
Internationale herverdeling begint in elk geval met een royale bijdrage aan ontwikkelingshulp. 1% van het bruto nationaal product is absoluut het minimum. Nationale herverdeling betekent nivellering: niet alleen in inkomen, maar ook in vermogen door een grotere erfbelasting en vermogensbelasting. Ga de vorming van een precariaat tegen (term van Guy Standing): mensen met precair werk en een onzekere positie op de arbeidsmarkt. Stel de basisbehoeften van mensen zeker en creëer vrijheid met een onvoorwaardelijk basisinkomen voor iedereen.

3. Fundamenteel democratisch zijn
De daadwerkelijke macht, de beslissingsbevoegdheid moet in handen zijn van de burgers, niet van de overheid, van een doorgeslagen bestuurscultuur, van productie eigenaren of financiële roofkapitalisten. Democratiseer de financiële sector, de economie, grote bedrijven én de publieke sector door burgers en werknemers meer beslissingsbevoegdheden en inspraak te geven. Mensen moeten aandeelhouder worden in democratische zin. Laat burgers samen beslissen waar ze op kleine schaal geld aan uitgeven, wat ze doen met de winsten. Voer lokaal op steeds meer plekken participatory budgeting in: buurtbewoners beslissen over de verdeling en besteding van gemeenschapsgeld (buurtbudgetten).

Idealen in uitvoer

Deze kapitalisme kritische agenda mag misschien ouderwets, idealistisch, onrealistisch of uitgekauwd klinken, volgens Wright moeten we ons er niet voor schamen om idealistisch te zijn. Het is geen schande om een betere wereld te willen en daarvoor te strijden. Bij GroenLinks is het nieuwe toverwoord realisme: als we maar serieus genomen worden als regeringspartij. Realisme is prima. Maar idealisme is beter. Idealisme gaat ook prima samen met realisme, met het doen van kleine haalbare voorstellen. Sterker, de utopie is vooral te realiseren met relatief kleine veranderingen.

De buurtbudgetten zijn daar een voorbeeld van: ze leiden tot meer tevredenheid van burgers, socialere en effectievere oplossingen, een transparante betrouwbare overheid en grotere participatie van bewoners in de meest kwetsbare posities. Wright noemt ook andere voorbeelden zoals de kinderopvang en thuiszorgorganisaties die gerund worden door de medewerkers zelf, georganiseerd in kleine coöperaties (zoals in Quebec) en alleen onder die voorwaarde subsidie krijgen. Nederland kent het voorbeeld van het broodfonds: op kleine schaal georganiseerde sociale zekerheid.

Verandering moet niet komen vanuit de staat of de markt, maar vanuit mensen zelf. De samenleving moet niet worden gestuurd door de markt (zoals in pure kapitalistische staten), en ook niet door de staat (zoals in communistische en sociaaldemocratische staten), maar door gemeenschappen. Wright vat het samen als: 'Take the social in socialism seriously'. Socialisme moet van onderop komen. Dit sluit aan bij de radicaal democratische ideeën van de anarchistische takken van het vroege socialisme waar GroenLinks de politieke erfgenaam van is.

Domela Nieuwenhuis sprak over: 'de zelfbevrijding van de arbeider' en 'zelfemancipatie'. Geen betutteling van de arbeidersklasse door dominees en advocaten. Het vraagt om verdergaande democratisering van onze samenleving én van de economie en ook om politici die kunnen loslaten en niet constant willen sturen of bepalen.

GroenLinks als enige echte erfgenaam van het linkse gedachtegoed

Er is maar één echte erfgenaam van dit kapitalistisch kritisch links, met de nadruk op duurzaamheid, herverdeling en democratie: en dat is GroenLinks. Dat zit in de kern van ons bestaan. De PvdA staat in de traditie van de sociaaldemocratie: het socialisme van bovenaf. Sociaaldemocraten willen de arbeider verheffen, sociaaldemocraten leggen de nadruk op nationale herverdeling (zoals ook bij dit regeerakkoord) en hebben géén serieuze groene agenda.

De SP is een zeer centraal georganiseerde partij met ondemocratische trekken, heeft ook géén groene agenda en staat bovendien zwak op het punt van internationale solidariteit.

Bij GroenLinks zijn in principe alle ingrediënten aanwezig. Ons 'links' kenmerkt zich door een internationale oriëntatie en door consequente aandacht voor mensen in precaire posities zoals ongedocumenteerden, vluchtelingen, dak- en thuislozen, outsiders op de arbeidsmarkt, mensen die gediscrimineerd en uitgesloten worden. Ons 'links' kenmerkt zich ook door de nadruk op autonomie, emancipatie en zelfbevrijding. En we zijn natuurlijk en vanzelfsprekend groen.

Maar we zijn ver afgeraakt van onze radicale basis. We zijn te veel gericht op het ideale compromis, in plaats van op de idealen. Realistische voorstellen zijn geen probleem, realistische uitgangspunten wel. Daarnaast is 'links' een vies woord geworden als het niet in combinatie met progressief wordt gebruikt. We zetten ons af op dossiers als ontslagbescherming en WW ten opzichte van de PvdA en SP, terwijl we ons moeten afzetten op onze internationale agenda en op ons knokken voor wat kwetsbaar is.

Het kan wel anders: als we onszelf en onze idealen serieus gaan nemen. GroenLinks kan weer een kapitalistisch kritische partij 'van onderop' worden, met een heldere linkse lijn: radicaal groen, internationaal en nationaal egalitair en fundamenteel democratisch.