Nieuwe geluiden op nieuwe ontwikkelingen

 In de oude zaal van de Eerste Kamer gaven Farid Tabarki (trendwatcher en oprichter van Studio Zeitgeist) en Goos Minderman (hoogleraar Public Governance and Law aan de VU) hun visie op deze vragen. Tof Thissen (Fractievoorzitter en KING-directeur) was de dagvoorzitter. Een divers scala aan politici, bestuurders, initiatiefnemers en andere geïnteresseerden ging vervolgens met elkaar in debat, waarvoor Jos van der Lans het startschot gaf met zijn reactie op de twee verhalen.

De vloeibare samenleving

Farid Tabarki beet het spits af met een reeks voorbeelden die onze huidige tijd illustreren. Binnen een half uur zette hij het idee van de vloeibare samenleving uiteen, een revolutionaire kijk op hedendaagse ontwikkelingen. Als onderzoeker naar de (Europese) tijdgeest signaleert hij een tendens naar radicale decentralisatie, radicale transparantie en sociaal ondernemerschap.

Radicale decentralisatie is als een piramide op zijn kop. Dit betekent dat gevestigde (hiërarchische) structuren veranderen naar flexibele systemen. Deze ontwikkeling gaat hand in hand met de technologische ontwikkelingen, die ervoor zorgen dat we zelf alles kunnen vormgeven en delen. Denk bijvoorbeeld aan het opgeheven monopolie op informatie en het podium dat social media ons bieden.

Onderwijs kan in plaats daarvan toegespitst worden op individuele voorkeuren en vaardigheden. We kunnen vrij breken van alle systemen. Deze bevlogen trendwatcher pleitte er dan ook voor om onze burgerlijke gehoorzaamheid opzij zetten.

De vloeibare samenleving kent nog een belangrijk aspect, namelijk de radicale transparantie. Door het bestaan van social media hebben burgers een stem gekregen in het maatschappelijk debat. Op grote schaal zien we dat Katy Perry met zestig miljoen volgers de meest bekeken twitteraar is, op kleinere schaal staan mensen in contact met lokale zaken van het semi-publieke domeinen, zoals de plaatselijke politieagent die zich op Facebook verantwoordt. Hierin zien we hoe overheidszaken en de stem van de burger steeds dichter bij elkaar komen. Tabarki pleit dan ook voor transparantie in dienst van het burgerschap.

De transformatie van de vloeibare samenleving vergelijkt Tabarki met de vier stadia van moleculen. Door warmte in ons systeem kan het zich hervormen naar een flexibele manier van organiseren met steeds nieuwe verbindingen. Op dit moment zitten het onderwijs en de overheid nog vast aan de ouderwetse ketens, terwijl de hiërarchie waaraan deze domeinen zich vasthouden niet langer vanzelfsprekend is. Onderwijs kan in plaats daarvan toegespitst worden op individuele voorkeuren en vaardigheden. We kunnen vrij breken van alle systemen. Deze bevlogen trendwatcher pleitte er dan ook voor om onze burgerlijke gehoorzaamheid opzij zetten.

De kracht van het middenveld

Goos Minderman – door anderen weleens de 'hitman van de middenveld-maffia' genoemd- sprak vanuit zijn passie voor non-profitorganisaties over de mogelijkheden binnen de huidige realiteit van publieke organisaties en het toezicht daarop. Door de vroegere verzuiling en de decentralisatie eind jaren zeventig heeft Nederland de grootste non-profitsector ter wereld.

Toen Ruud Lubbers aan het begin van de jaren tachtig bezuinigingen doorvoerde, verschoven meer publieke taken naar stichtingen en was er sprake van een ontmanteling van de overheid. Inmiddels werkt dertien procent van de Nederlanders in de non-profitsector. Het fenomeen van stichtingen die overheidsbevoegdheden krijgen is opmerkelijk aangezien zij daarmee de macht krijgen over de publieke taak, terwijl een dergelijke stichting in principe van niemand is. Waar ligt dan de verantwoordelijkheid?

Een voorbeeld hiervan is een samenwerkingsverband tussen de gemeenten, de GGD en het Leger des Heils (en vele anderen) om criminaliteit te bestrijden. Het aangeboorde netwerk van professionals leverde veel kwaliteit en resultaten op, maar op bestuurlijk niveau kwam men er niet uit; het project paste niet binnen een format van regelgeving, toezicht en doelstellingen. Dergelijke verplichte protocollen beknellen de professional.

De ontwikkeling van government naar governance, dus beleid van onderop, juicht Minderman toe. Resultaten hiervan zijn dat de kwaliteit van de dienstverlening voorop staat, dat de doelgroep beschermd wordt vanuit die kwaliteit, dat er ontkokering plaatsvindt op het niveau van maatschappelijke problemen en dat professionaliteit boven politieke macht of commerciële winst staat.

Het is de taak van de overheid om de schaalvergroting terug te draaien zodat organisaties lokaal kunnen opereren, wat ten goede komt van het zeggenschap en de identificatie tussen burgers en het semi-publieke domein. Daarnaast ziet Minderman kansen voor verbetering in een overheid die zich nog verder terugtrekt uit dit unieke middenveld. Publieke instanties moeten het algemeen belang behartigen want de overheid is hierin niet meer te vertrouwen.

Lokale instituties voor publieke waarden

De eerste reactie uit het publiek kwam van Jos van der Lans. Als cultuurpsycholoog, publicist en voormalig Eerste Kamerlid bij GroenLinks gaf hij een uiteenzetting over de verzorgingsstaat. Deze werd opgericht om de ellende van de Tweede Wereldoorlog te overkomen, gericht op vijf maatschappelijke problemen: gezondheid, onderwijs, zekerheid, huisvesting en werk. Het systeem waarin de verzorgingsstaat ontstond, gaat onderuit.

Door nieuwe technologie en eerder genoemde oorzaken ontstaat er een nieuwe werkelijkheid. De vijf problemen blijven echter hetzelfde. De vraag die Van der Lans dan ook hardop stelde was of de nieuwe werkelijkheid antwoord heeft voor dezelfde vijf problemen. Hoe gaan we nieuwe instituties opzetten?

Jos van der Lans stelde dat nooit iedereen participeert. Dat een nieuwe orde niet apolitiek hoeft te zijn, maar dat de bestaande politiek nou eenmaal niet altijd toereikend is voor nieuwe ontwikkelingen. De democratie op lokaal niveau kan juist versterkt worden door ‘bureaucratische pakketjes’ open te breken.

Goos Minderman legde de nadruk op de spanning tussen politieke macht en de vraag naar professionals. Het overheidsbelang en de institutionalisering ‘banjert’ door het algemeen belang heen. Zijn aanbeveling ontleent hij aan Balkenende, die in plaats van protocollen pleitte voor ‘vormloze verantwoording’. Hoe je je moet opstellen als speler in het veld met wegvallende structuren?

De uitdaging volgens Farid Tabarki is het vinden van je eigen kernwaarde, of dat nou als politicus, hulpverlener of sociaal ondernemer is. Pas na de zoektocht naar je intrinsieke waarde is het mogelijk om verbindingen te leggen. De van daaruit ontstane netwerken liggen aan de basis van de nieuwe samenleving.

Conclusie

Kortom, er liggen vele uitdagingen voor de huidige politiek die naar een veranderende samenleving kijkt. De vragen die daarbij komen kijken zijn niet in een dag te beantwoorden, maar een rijk gevulde conferentie als deze geeft wel een nadere denkrichting. Bureaucratie lijkt niet meer te functioneren binnen de hedendaagse samenleving. In plaats daarvan verdienen burgers, netwerken en lokale organisaties die publieke taken vervullen de aandacht.

Wilt u op de hoogte blijven van het project 'de energieke samenleving'? Houd dan onze website in de gaten voor nieuwe artikelen, activiteiten en publicaties rondom dit thema bij Bureau de Helling.