Recensie

Is dit een grap? Onze vertegenwoordigende democratie is toch heilig? Verkiezingen ter discussie stellen? Wat is dit voor een zonderlinge gedachte! Liever een eerlijke loterij dan gemanipuleerde verkiezingen?

Ik denk niet dat het een waanbeeld is. Naar mijn mening heeft Van Reybrouck een belangrijk punt. Loten prikkelt, en raakt enkele essenties van democratie. Ik noem er een paar.

Gelijke kansen

Iedere stem is even veel waard dus iedereen heeft gelijke kansen. Een ieder die 'beleid ondergaat' kan er de baas over worden. Geen elitevorming binnen de politiek zelf. Weg met afschermende en schimmige selectiecommissies. Geen onderscheid tussen actief kiesrecht (gekozen kunnen worden) en passief kiesrecht (iemand kiezen).

Nadenken over bouwstenen van democratie en wat loting hieraan toe kan voegen maakt onze democratie vitaler, en geeft een dieper besef van wat democratie nu eigenlijk is. Tegelijkertijd geeft het verdieping aan een nog jong en broos voortkabbelend systeem.

Totale loterij

Van de politiek een totale loterij maken? Dat lijkt me niet reëel, en ook gewoon het einde van de rechtsstaat. Een bestuurder met grote uitvoerende bevoegdheden (Ministers, wethouders, hoofd politie, de burgemeester etc.) moet volgens mij in ieder geval (indirect) gekozen worden. We gaan 'de macht' niet verloten want dan krijgen we letterlijk 'de macht van de willekeur'.

Volksvertegenwoordiging zonder ivoren toren

Maar hoe zit het dan met de volksvertegenwoordiging? Zou de volksvertegenwoordiging (gedeeltelijk) geloot kunnen worden? Ik denk dat dit voordelen heeft. Een gekozen volksvertegenwoordiger voelt zich gebonden aan partijpolitieke en bestuurlijke belangen, en is dikwijls zorgvuldig geselecteerd door commissies die beïnvloed worden door 'de zittende macht'. Een volksvertegenwoordiger die is geloot heeft dit allemaal niet. Deze voelt zich vrijer om de gekozen bestuurder (bijvoorbeeld minister of wethouder) onafhankelijk te controleren.

Dualisme

Het in Nederland veelgeprezen dualisme –de scheiding tussen uitvoerende macht en controlerende macht– functioneert beter wanneer de volksvertegenwoordiging (de controlerende macht) geloot wordt. De uitvoerende macht kan in dat geval geen enkele greep krijgen op de onafhankelijkheid van de controlerende volksvertegenwoordiger.

Bovendien is de gelote volksvertegenwoordiger onmiskenbaar 'één van ons'. We kunnen per slot van rekening in het systeem van loting allemaal in hetzelfde schuitje terecht komen. Zeg maar dag tegen de kloof tussen de politiek en de burger.

Tenslotte dwingt een politieke loterij iedere burger tot betrokkenheid bij de het openbaar bestuur; iedereen kan immers tot dit ambt geroepen worden. Emancipatie wordt daarmee vanzelfsprekend.

Nadelen van loting

Alleen maar voordelen dus? Ik denk van niet. We hebben geen garantie dat gelote volksvertegenwoordigers onafhankelijk zullen zijn, en consequent een tegenmacht vormen tegen Colleges van B&W en Ministerraden. Waarom zou een volksvertegenwoordiger die geloot is niet de verleiding hebben om alleen op te komen voor zijn of haar eigen straatje of familie? Vaak is het handig en herkenbaar voor burgers als een gekozen Raadslid vanuit een overtuiging, achtergrond of waarde het openbaar bestuur controleert en beperkt. Bovendien: een beetje liefde voor de politiek mag best. Liefde laat zich niet dwingen.

Dan toch maar lijsten, commissies en partijpolitieke lobby's rond verkiezingen? Of toch een klein beetje loting? We zouden bijvoorbeeld alleen op partijen kunnen gaan stemmen louter en alleen om het politieke krachtenveld te bepalen en vervolgens de personele invulling loten uit alle partijleden. Dit is wellicht een interessante mengvorm van herkenbare vertegenwoordiging en onafhankelijke loting.

Eerste Kamer

In zijn boek Tegen Verkiezingen noemt Van Reybrouck een aantal hedendaagse voorbeelden van besturen die nu al gedeeltelijk geloot zijn. Het betreft burgerraden en panels uit Ierland, IJsland en Australië die ver van de uitvoerende macht afstaan. Toetsende en reflecterende bestuursorganen dus.

Ter vergelijk denk ik meteen aan de Eerste Kamer in ons land. Niet de Eerste Kamer afschaffen, maar als onafhankelijk toetsend orgaan door loting tot stand laten komen. Is dat niet een mooi voorstel voor mijn vernieuwende partij GroenLinks?

'Dreigen' met loting

Daarnaast vind ik loten een prima methode om verkiezingen te vervangen bij een te lage opkomst. Bij de gemeenteraadsverkiezingen van afgelopen november in mijn gemeente Leeuwarden is de opkomst onder de 40% gezakt. Wanneer opkomsten verder zakken, kunnen we de keer daarop gaan loten als wake-up call voor de vertegenwoordigende democratie. Zodat we de keer erop de waarde van het stemmen weer erkennen, en opkomsten weer groter worden. Maar misschien bevalt loten zo goed, dat we het mooi zo laten, en alleen een machtige burgemeester en politiechef gaan kiezen. Of juist lekker om en om. Zoek de verschillen. De kans dat iemand bij afwisselend loten/verkiezingen langer dan acht jaar in een gemeenteraad zit wordt dan in ieder geval nihil.

Lot uit de loterij

Al met al ben ik voorstander van de vertegenwoordigende democratie –met verkiezingen!- voor de politieke organen die dichtbij of 'in de macht' staan, of deze rechtstreeks controleren (Parlement, Raden en Staten). Maar nadenken over loting en het maatschappelijk debat daaromtrent prikkelen de kritiek op verkiezingen. Hiermee houden we de achtergronden van democratie -onafhankelijkheid en gelijkwaardigheid- scherper in het oog. Om de vitaliteit van verkiezingen te behouden is loten een welkome afwisseling.

Liever een eerlijke loting dan gemanipuleerde verkiezingen. Verkiezingen verlopen niet vanzelf correct, en met verkiezingen is de democratie niet voltooid. Nadenken over, en experimenteren met loting is goed voor het onderhoud van de rechtstaat. Democratie is een lot uit de loterij.