Voltooid leven en de valkuil van het ‘autonomisme’

Mensen komen in hun laatste levensfase vaak voor grote vragen te staan. Is mijn leven nog de moeite waard? Wat heeft het allemaal voor zin? Iedereen gaat hier verschillend mee om. De antwoorden kunnen ook van dag tot dag verschillen. Levenskunst groeit misschien wel naarmate je ouder en gebrekkiger wordt.

Dat hulp bij levensbeëindiging onder bepaalde voorwaarden mogelijk moet zijn, staat voor mij buiten kijf. Uit eigen ervaring weet ik dat een zachte dood voor een terminale patiënt die uitzichtloos lijdt, heilzaam kan zijn voor zowel de patiënt als zijn of haar omgeving, mits er sprake is van open communicatie. Ook zijn er binnen de bestaande wetgeving mogelijkheden tot euthanasie voor mensen die psychisch ondraaglijk en uitzichtloos lijden.

Veel mensen beseffen dat niet. ‘Het lijkt erop dat artsen de regeling strikter interpreteren dan noodzakelijk’, aldus Marian Verkerk, hoogleraar Zorgethiek (Zorg & Welzijn, 14 oktober 2016).

Na het burgerinitiatief Voltooid Leven van de initiatiefgroep Uit Vrije Wil lanceerde D66 eind 2016 een initiatiefwet. De roep van de partij om het recht op stervenshulp voor iedereen vanaf 75 jaar lijkt, gezien de mogelijkheden die er al zijn, vooral voort te komen uit een ideologisch verhaal met zelfbeschikking als sleutelwoord. De slag om de liberale kiezer lijkt een rol te spelen. Daartegenover staat nu het ‘Zilveren Pact’ van confessionele partijen, SP en ouderenbonden. Politisering staat een nuchtere kijk in de weg. Hier moeten we huiverig voor zijn.

75 jaar en overbodig?

In onze cultuur is het marktdenken sterk aanwezig, ook in de zorg. Wat kost het? Wat en wie heeft (nog) nut? Kunnen we het niet efficiënter organiseren? Dat zijn vooral de vragen die klinken. Mensen kunnen mede hierdoor een gevoel krijgen van overbodigheid. De voor GroenLinks interessante bezwaren tegen een Voltooid Leven-regeling voor 75-plussers komen voort uit een bezorgdheid of er nog wel oog is voor voldoende humaniteit in de zorg. Deze bezorgdheid leeft in veel bredere kring dan alleen bij orthodoxe christenen met een traditioneel pro-life standpunt. We moeten proberen verder te denken dan in al te simpele politieke frames.

Zorgen over de uitwerking van deze wet voor individuele ouderen worden gedeeld door hoogleraar Carlo Leget en promovendus Els van Wijngaarden van de Universiteit voor Humanistiek: ‘Juridisch regelen dat [75-plussers] gemakkelijker uit het leven kunnen stappen, kan ook een vorm van ‘miskenning’ zijn. Vooral als het een ‘oplossing’ lijkt te zijn voor een probleem dat veel genuanceerder ligt.

Iedereen wil een zachte dood en een waardig levenseinde met maximale regie en zonder betutteling en paternalisme. Maar door het zelfgekozen levenseinde wettelijk te regelen en/of maatschappelijk te faciliteren, benaderen we de thematiek als een individueel probleem, wat iemand in zijn eentje mag oplossen door uit het leven te stappen. De reflectie op het sociale appèl ontbreekt dan.’ (www.uvh.nl mei 2015).

Wat wordt de maatschappelijke en culturele norm als je als 75-plusser volstrekt afhankelijk bent? En hoe kijken mensen dan naar zichzelf? Mag afhankelijk zijn nog zin geven? Bijvoorbeeld de voldoening die iemand beleeft om te zorgen, waardoor degene die zorg ontvangt weer iets betekent voor degene die zorgt biedt? Of wordt zingeving vanuit een zorgrelatie dan sneller gezien als softe compassie en ondoelmatige dwaasheid? Je kunt immers ook vrij eenvoudig een einde aan je leven laten maken.

Positieve verworvenheid

Autonomie is een belangrijke waarde. Maar het gaat ook om de vraag hoe we willen samenleven en omgaan met ouderdom, kwetsbaarheid en afhankelijkheid. Ik pleit ervoor dat stervenshulp vanuit barmhartigheid de legitieme uitzondering blijft voor mensen van alle leeftijden. Juist die legitimiteit – die er dankzij de huidige euthanasiewet al is – ervaar ik als een positieve verworvenheid. Maar het gaat dan nadrukkelijk om uitzonderingen.

Voor linkse politici moet de overtuiging leidend zijn dat wetgeving bijdraagt aan de bescherming van mensen, vooral van mensen in kwetsbare posities. De beoogde wet Voltooid Leven kan 75-plussers faciliteren in hun stervenswens, maar kan ook leiden tot een gevoel van overbodigheid of zelfs existentiële keuzestress.

Wat heeft een collectief recht op stervenshulp voor gevolgen voor ouderen met hun concrete ideeën, gevoelens, verwachtingen en interacties? Zelfbeschikking is een groot goed, maar GroenLinks mag niet blind zijn voor het gevaar van ‘autonomisme’ waardoor uitsluitend vanuit het idee van zelfbeschikking naar de maatschappij wordt gekeken. Ik hoop dat de partij een brede en integrale visie ontwikkelt en blijft knokken voor wat kwetsbaar is.

Theo Brand, politicoloog en hoofdredacteur van De Linker Wang.