Recensie: Moonshot

Moonshot kan worden gelezen als een vervolg op haar eerdere boeken. In De ondernemende staat (2013) haalde Mazzucato het idee onderuit dat overheden logge bureaucratieën zijn en bedrijven creatieve, innovatieve organisaties. Ze gebruikt Apple als voorbeeld voor deze stelling. In zijn smartphones maakt Apple gebruik van technologieën als GPS, internet, touch screen en stemherkenning – stuk voor stuk innovaties die zijn gefinancierd door de overheid. Apple heeft ze slechts samengevoegd in een telefoon, en gaat er met de winst vandoor. Mazzucato concludeert dus dat het eerder overheden zijn die zorgen voor innovatie en waarde, en weerlegt daarmee de mythe van de vrije markt en de kleine overheid.

Vervolgens richtte ze in De waarde van alles (2018) haar pijlen op het kapitalisme. Ze bekritiseerde ons economische systeem omdat dit het onttrekken van waarde beter beloont dan het creëren ervan. Zo is het weer Apple dat enorme winsten maakt door de ‘innovatieve kracht’ van het bedrijf, terwijl het in werkelijkheid profiteert van het publieke geld van de overheid. Ze halen dus geld uit de economie, zo beargumenteert Mazzucato, in plaats van het toe te voegen. Met Moonshot gaat Mazzucato ten slotte een stap verder door ‘grootse missies’ te schetsen om het kapitalisme in de goede richting te hervormen.

Apollo

Om het kapitalisme te hervormen en een nieuw, duurzaam economisch stelsel in te voeren, hebben we dus een missie nodig, vergelijkbaar met het Apolloprogramma van de Amerikaanse president John F. Kennedy, waar de titel van het boek naar verwijst. Met het grootse doel voor ogen om de mens op de maan te laten landen en hem weer veilig naar de aarde te brengen, konden massale overheidsinvesteringen vrijgemaakt worden, die talloze banen hebben gecreëerd en leidden tot enorme technologische innovaties.

Mazzucato heeft iets soortgelijks voor ogen met haar ‘missie-georiënteerde benadering’: we moeten een missie formuleren, “een gedurfd maatschappelijk doel dat bereikt kan worden door grootschalige samenwerking tussen publieke en private partijen”. Vervolgens bouwen we er een economie omheen die in staat is de doelen te bereiken.

De grote missie voor de eenentwintigste eeuw is wat Mazzucato betreft de Green New Deal. De aanpak van klimaatverandering, zo stelt Mazzucato namelijk, vereist een transformatie die de gehele economie omvat. Met de Green New Deal wordt een groot pakket aan maatregelen bedoeld dat klimaatverandering moet bestrijden en zorgt voor een transitie naar een duurzame samenleving. Wat de Green New Deal anders maakt dan andere klimaatplannen, is dat het de duurzame transitie koppelt aan de strijd voor sociale rechtvaardigheid en gelijkheid. De Green New Deal is dus zowel groen als links.

Maar, zo voelen we al aankomen: het huidige kapitalisme is niet in staat om zo’n missie te realiseren. Zo is het volgens Mazzucato de financiële sector die vooral de financiële sector zelf financiert, zonder dat het geld naar de productieve economie gaat; zijn bedrijven gepreoccupeerd met kwartaalresultaten in plaats van met groei op de lange termijn; en zijn overheden enkel bezig met gerommel in de marge in plaats van met het nemen van de leiding en het doorvoeren van transformatieve veranderingen, zoals bijvoorbeeld wordt voorgesteld in de ideeën rondom de Green New Deal.

De klimaatcrisis kan volgens Mazzucato worden gezien als het gevolg van deze problemen: doordat het bedrijfsleven en de financiële sector nauw verweven zijn met de fossiele industrie, en het feit dat overheden geen grote missies durven uit te tekenen, blijft de aarde maar opwarmen zonder dat er enig alternatief voor de lange termijn ontwikkeld wordt. Binnen het huidige kapitalisme heeft een Green New Deal dus weinig kans van slagen. Mazzucato stelt daarom zeven principes op die het kapitalisme moeten hervormen tot een duurzaam stelsel voor de eenentwintigste eeuw.

Met haar missie-georiënteerde benadering wil Mazzucato ten vierde een nieuw perspectief bieden op de financiële sector en langlopende financiering. Als we de economie willen inrichten op een manier die het realiseren van maatschappelijke doelen centraal stelt, moeten we op een andere manier naar budgetten kijken. We moeten beginnen bij de vraag wat er gedaan moet worden, en vervolgens nadenken over de vraag hoe we dat betaald gaan krijgen, in plaats van andersom.

Het Apollo-project van Kennedy heeft heel veel geld gekost, maar omdat er een duidelijk doel voor ogen was, werd dat geld ook beschikbaar gesteld. Maatschappelijke doelen zijn het uitgangspunt, benadrukt Mazzucato, niet de budgetten. Met het collectief scheppen van waarde en markten zijn we ten vijfde in staat ongelijkheid te bestrijden door het vooraf verdelen van geld (‘predistributie’) in plaats van achteraf (‘redistributie’). Want als de maatschappelijke doelen eerlijk en inclusief zijn geformuleerd, dan zijn de uitkomsten dat ook.

Om ‘eerlijke groei’ te realiseren is ten zesde een ‘symbiotisch’ partnerschap tussen overheid en bedrijfsleven nodig, waar beide van profiteren. Overheid en bedrijfsleven moeten in samenspraak doelen nastreven, en elkaar aanvullen waar dat nodig is. Verder is het ten zevende nodig om vormen van burgerparticipatie bevorderen aan de hand van bijvoorbeeld gedecentraliseerde forums, zodat de doelen daadwerkelijk democratisch en inclusief zijn.

Samen kunnen deze pijlers helpen een nieuwe politieke economie te scheppen, zo concludeert Mazzucato hoopvol, “die een missie-georiënteerde benadering aanmoedigt en een economie opbouwt die wordt gedreven door de publieke zaak en betrokkenheid van burgers”. Maar in hoeverre is het nu echt een ‘nieuwe politieke economie’? Moonshot is ‘noch utopisch noch eenvoudig, ambitieus maar realistisch’, in de woorden van Mazzucato zelf.

Utopisch is het boek inderdaad zeker niet. De voorstellen van Mazzucato zijn dan ook niet echt hervormingen van het economisch systeem; het zijn niet echt economische ingrepen die de logica van het stelsel aantasten. Het zijn vooral voorstellen voor een mentaliteitsverandering in het bedrijfsleven en de overheid.

Minder egoïsme, meer samenwerking; minder korte termijn, meer nadenken over grote ideeën. Maar is het punt van linkse critici ook niet dat het kapitalisme inherent een bepaalde mentaliteit schept, gericht op de korte termijn en het maken van winst? Wat kunnen we dan verwachten van oproepen tot het veranderen van onze mentaliteit?

Niet veel, naar mijn idee, want een mentaliteitsverandering is geen hervorming van het kapitalisme. We moeten het dan ook juist omdraaien: als we het kapitalisme hervormen tot een socialer systeem, zal dat een andere mentaliteit scheppen. Andere voorstellen van Mazzucato gaan niet ver genoeg om daadwerkelijk tot een radicaal ander economisch stelsel te komen. Zo pleit ze wel voor het ‘collectief creëren van waarde’ en het ‘bevorderen van burgerparticipatie’, maar ze vult deze punten niet op linkse wijze in.

Het klinkt namelijk als het democratiseren van de economie zoals socialisten sinds de negentiende eeuw hebben bepleit. Maar zo ver wil Mazzucato niet gaan, waardoor participatie in ‘forums en burgersamenkomsten’ nogal vrijblijvend blijft en vooral iets voor de hoogopgeleide elite. Wat dat betreft maakt Mazzucato haar pretenties van ‘grootse hervormingen van het kapitalisme’ niet waar.

MMT

Niettemin is het uitgangspunt van Moonshot interessant. Haar missie-georiënteerde benadering is precies waar het links nu aan ontbreekt. Linkse partijen benadrukken het belang van consuminderen, van het verminderen van je eigen ecologische voetafdruk. Ze waarschuwen voor de donkere scenario’s die realistisch gezien in het verschiet liggen.

Maar, zo laten de tegenvallende verkiezingsresultaten keer op keer zien, deze negatieve verhalen spreken niet aan zonder een aantrekkelijk alternatief. Waar mensen behoefte aan hebben is een positief verhaal, een visie op het goede leven, een aantrekkelijk toekomstbeeld. Het is de taak van links om dit uit te tekenen, om te laten zien hoe een eerlijke en groene wereld eruit kan zien. Een expliciete missie, zoals de Green New Deal, kan hierbij helpen. Positieve verhalen bewegen mensen, negatieve niet.

Eerst moeten we een toekomstbeeld schetsen; daarna nadenken over de vraag hoe we ervoor gaan betalen, stelt Mazzucato. Ook op dit punt biedt haar boek handvatten. Zo behandelt ze aan de hand van ‘moderne monetaire theorie’ (MMT) een nieuwe manier van financiering voor de grote missies. Mazzucato baseert zich hier voornamelijk op het werk van de econoom Stephanie Kelton, die in haar boek De mythe van de staatsschuld (2021) het idee uitgebreid heeft uitgewerkt.

Op deze punten kan Moonshot als inspiratie dienen voor de toekomstvisie van GroenLinks. Begin juli dit jaar publiceerde het wetenschappelijk bureau van GroenLinks een onderzoek naar de oorzaken van de nederlaag bij de Tweede Kamerverkiezingen. De partij moet weer groot durven denken, was een van de conclusies. De missie-georiënteerde benadering van Mazzucato sluit hier perfect bij aan.

In lijn met Moonshot zou GroenLinks kunnen leren om weer groot te denken, om een toekomstvisie uit te tekenen zoals de Green New Deal dat doet. We weten dat het kapitalisme daarvoor flink hervormd moet worden. De vraag is of GroenLinks gaat volgen in die transitie naar een duurzame, eerlijke toekomst, of dat ze de leiding neemt.

Moonshot. Grootse missies voor de hervorming van het kapitalisme
Mariana Mazzucato. Uitgeverij Nieuw Amsterdam, 2021