Recensie van de Oceaanatlas

De oceanen zijn essentieel voor de stabiliteit van ons klimaat. Zonder de oceanen zou de opwarming van de aarde veel sneller verlopen. Het oceaanwater houdt de warmte vast en slaat CO2 op. Toch zijn de gevolgen van de wereldwijde opwarming en een stijgende zeespiegel al zichtbaar. Zo zijn nu al tienduizend mensen vertrokken van de Marshalleilanden in de Stille Oceaan, omdat hun eiland dreigt te verdrinken.

In megasteden aan de kust daalt de bodem onder het gewicht van de bebouwing en door het oppompen van grondwater. Dat versterkt het probleem van de zeespiegelstijging. Als de dammen breken, zullen miljoenen mensen moeten vluchten. Nederland investeert in slimme en duurzame kustbescherming, maar niet alle landen hebben daar geld voor. Het Green Climate Fund van de Verenigde Naties zou arme landen kunnen helpen – maar dan zullen eerst voldoende middelen beschikbaar moeten komen.

De oceanen veranderen qua samenstelling en temperatuur. Zeedieren zullen zich daaraan moeten aanpassen. Sommige doen het goed, maar lang niet allemaal. De diversiteit en de stabiliteit van de oceanische ecosystemen wordt bedreigd. Doordat het oceaanwater opwarmt en (als gevolg van de opname van CO2) verzuurt, sterven niet alleen de koralen, maar ook mosselen en oesters. Zo bleef bijvoorbeeld bij Californië een nieuwe generatie eetbare oesters helemaal weg.

Voedselbron

Maar niet alleen de opwarming en verzuring vormen een bedreiging voor de mariene ecosystemen. Veel afval en gif komt in zee terecht. Plastic drijft in enorme hoeveelheden rond op de oceanen; maar liefst 99 percent van het plastic in de oceanen zien we niet. Het daalt in de vorm van microplastic neer op de oceaanbodem of komt in de maag van vissen en andere dieren terecht. Nitraten en fosfaten van de intensieve veeteelt komen via de rivieren in zee terecht en veroorzaken daar zuurstofarme gebieden waar geen leven meer voorkomt. In de toekomst worden zulke scenario’s van vervuiling en zeediersterfte waarschijnlijker - een ernstig gevaar, ook voor de wereldvoedselvoorziening.

Vis is wereldwijd een van de belangrijkste voedselbronnen. Wereldwijd wordt 58 procent van de visbestanden maximaal benut; bij 31 procent is sprake van overbevissing. Bescherming en regulering zijn daarom noodzakelijk. De Europese Unie laat zien dat het kan. In 2009 was 90 procent van de visbestanden in de Unie overbevist, maar dankzij strikte regulering is dat teruggebracht tot 50 procent. Hier is zeker een stap in de goede richting gezet.

Ook viskweek kan een positieve rol spelen – of toch niet? Aquacultuur kan ecologisch verantwoord zijn, zoals bijvoorbeeld de forellenkweek laat zien. Maar vaak heeft kweek ook nadelen: pesticiden, antibiotica en veel mest (voedingsstoffen) komen in zee terecht. Ook moeten vaak mangroven plaats maken voor aquaculturen, terwijl juist dit de natuurlijke plek is waar jonge vis tot wasdom komt.

Bodemschatten

De oceanen zijn niet alleen een belangrijke voedselbron. Onder de bodem bevinden zich belangrijke energievoorraden. Veel landen zijn om redenen van geopolitieke onafhankelijkheid geïnteresseerd in deze bodemschatten. Exploratieactiviteiten in diepe wateren zijn dan ook te verwachten. Op zee gewonnen gas en olie vertegenwoordigen nu al een flink aandeel (28 resp. 37 procent) van de mondiale markt.

Op dit moment wordt onderzocht wat de ecologische gevolgen van toekomstige methaanhydraatwinning kunnen zijn. Maar er zijn ook andere, fossielvrije mogelijkheden om energie te halen uit de zee, zoals de benutting van wind- en golfenergie.

De oceanen herbergen nog andere schatten: metalen. Op de oceaanbodem liggen grote hoeveelheden waardevolle metalen zoals mangaan (mangaanknollen) en kobalt. Ook in de nabijheid van diepzeevulkanisme (black smokers) komen veel metalen voor. Onze behoefte aan (bijzondere) metalen groeit snel. Zo zitten er tegenwoordig al dertig verschillende metalen in een smartphone en voor een windmolen is ruim 2000 kg aan nikkel, koper en zeldzame aardmetalen nodig.

De interesse in diepzeemijnbouw groeit snel. Maar ook hier kan grote schade aan ecosystemen worden aangericht. Wetenschappers waarschuwen: wat daar verwoest wordt, blijft heel lang - misschien zelfs duizenden of miljoenen jaren - verwoest. In de diepzee gaan herstelprocessen extreem langzaam.

Van wie is de zee?

De zee geeft ons heel veel, maar zij is in nood - opwarming, vervuiling, overbevissing en mijnbouw vormen even zovele bedreigingen. Maar van wie is de zee? Wie mag de natuurlijke hulpbronnen gebruiken en wie is er verantwoordelijk voor schade? Tot 200 nautische mijlen uit de kust hoort de zee bij de aangrenzende staat. Die bepaalt de regels voor de visserij en de winning van bodemschatten.

Op open zee, voorbij de 200-mijlszone, mag iedereen vissen en varen. Hier geldt het internationaal zeerecht. Voor de zeebodem zijn de regels iets anders: een land heeft, als het kan bewijzen dat de zeebodem nog bij het continentale plat hoort, tot 350 nautische mijlen voor de kust het exclusieve recht op de winning van bodemschatten. Voorbij deze grens komt men in het gebied dat in principe voor iedereen beschikbaar is en waarvan het gebruik door de Internationale Zeebodemautoriteit geregeld wordt. Maar wie controleert of op zee de regels worden nageleefd?

Samenwerking nodig

Op dit moment is niet meer dan 3,5 procent van de oceanen beschermd als natuurgebied. Dat is weinig en biedt niet genoeg ruimte voor herstel van schade. Wetenschappers en ngo’s schatten dat daarvoor 20 tot 50 procent van de oceanen beschermd moet worden. Daarnaast kan iedereen bijdragen aan ‘een blauwe toekomst’, door verantwoord vlees en vis te eten, duurzame energie te gebruiken en (plastic)recycling te bevorderen.

Een belangrijke verantwoordelijkheid ligt bij de politiek: regeringen moeten samen een nieuwe vorm van beheer van de oceanen creëren, om ervoor te zorgen dat ook toekomstige generaties nog kunnen profiteren van de rijkdom van gezonde oceanen. In 2015 hebben de Verenigde Naties een eerste stap gezet door, voor de Duurzame Ontwikkelingsdoelen, een apart doel (nummer 14) te formuleren voor de bescherming van het ‘leven onder water’.

Maar er is nog een lange weg te gaan. Landen moeten samenwerken met hun buurlanden om de zee langs de kust voor vervuiling te behoeden. Mondiale afspraken zijn een must om de oceanen te beschermen. Het leven in de oceanen kent geen grenzen.

Decennium van de oceanen

De Oceaanatlas is een aanrader voor iedereen – van beleidsmaker tot burger – die  snel overzicht wil krijgen van het belang van de oceanen voor de mensheid, en van de actuele problemen en bedreigingen. De atlas biedt, kort en krachtig, twee pagina’s aan informatie per thema en is rijk aan begrijpelijke infographics. Wie zich verder in een specifieke thema wil verdiepen, moet op zoek naar andere bronnen.

Het sterke punt van de atlas is dat deze laat zien hoeveel er afhangt van onze duurzame omgang met de oceanen. Hij maakt goed duidelijk wat de politiek en elke burger hieraan kan bijdragen. De timing van de atlas is slim gekozen, want tijdens de VN-Oceaanconferentie, begin juni 2017, toonden veel landen de politieke wil om de oceanen te beschermen. Als de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties er dit najaar mee instemt, wordt 2021 - 2030 het internationale decennium voor oceaanwetenschap en duurzame ontwikkeling van de oceanen.

Heinrich Böll Stiftung, Kieler Exzellenzcluster ‘Ozean der Zukunft‘ & Le Monde diplomatique, Meeresatlas 2017 – Daten und Fakten über unseren Umgang mit dem Ozean, mei 2017. Zowel de Duitse versie als de Engelse versie zijn gratis te downloaden.