We hebben er allemaal wel een beeld bij wat een strafrechtadvocaat doet, maar wat omhelst het nou écht?

“Primair het bijstaan van mensen die worden verdacht van een strafbaar feit, ervoor zorgen dat de verdediging zo eerlijk mogelijk verloopt en bijdragen aan een zorgvuldig en effectief strafproces. Zelf heb ik me in de loop der jaren daarnaast gestort op het bijstaan van mensen die aangifte doen van een strafbaar feit dat gepleegd wordt door multinationals. Bedrijven die denken te kunnen beschikken over de publieke ruimte op een wijze die niet oorbaar is.”

CEO's van de tabaksindustrie en Tata Steel zijn een paar voorbeelden van machthebbers die je daarmee uitdaagt.

“Nou ja, uitdagen… Ik doe aangifte namens mijn cliënten. Neem de tabaksindustrie. De sigaret is het meest gevaarlijke product ooit. Waarom is dat op de markt gekomen? Heel simpel. Omdat mensen hun zakken willen vullen met een product dat goed verkoopt. Waarom verkoopt dat product zo goed? Omdat het gevuld is met ingrediënten die extreem verslavend zijn. Het inhaleren van rook is de snelste manier om de drugs je brein in te laten komen. Dus wat heeft de tabaksindustrie geniaal bedacht? Een product dat direct verslavend is, maar jou niet buiten de maatschappij plaatst. Want als je rookt, kun je gewoon blijven werken.

Ondertussen moet je hun product wel iedere dag aanschaffen, om aan je verslaving te kunnen beantwoorden. De tabaksindustrie heeft er via haar lobby voor gezorgd dat de politiek haar omarmd heeft. Bizar dat sigaretten gelegaliseerd zijn, als je bedenkt hoeveel schadelijke stoffen erin zitten en hoeveel mensen eraan doodgaan. 20.000 mensen in Nederland per jaar, 385 per week. De overheid vervolgt individuen die een moord plegen, maar als multinationals dat doen op een veel grotere schaal, willens en wetens, is dat niet vanzelfsprekend.”

Uit onderzoek blijkt dat het grootste deel van de rokers het helemaal niet wíl doen.

“Ik ben zelf een roker geweest in mijn studententijd en was toen zó verslaafd dat ik wel eens van die oude sjekkies openmaakte, om de niet-opgerookte tabak bij elkaar te verzamelen in een nieuw vloeitje. Het is een verschrikkelijk product.”

Heb je zaken waarvan je denkt: hier is het ons wél gelukt?

“Zo denk ik niet helemaal. Er is dan misschien geen vervolging ingezet in de tabakszaak, maar er is wel degelijk iets gebeurd op het gebied van bewustwording. Waar het anders liep, was bij de vervuilingsaangiftezaken tegen Tata Steel. Daar is nu een strafrechtelijk onderzoek opgestart, op last van het Openbaar Ministerie. Ik had aangifte gedaan op basis van artikel 173a van het Wetboek van Strafrecht. Dat komt erop neer dat je niet de omgeving mag vervuilen als daardoor gevaar voor de openbare gezondheid ontstaat. Er staat een gevangenisstraf van twaalf jaar op als je er ziek van wordt en vijftien jaar als je eraan doodgaat. Ik hoop dat hiermee CEO's van vervuilende bedrijven, die weten dat ze kankerverwekkende rotzooi en fijnstof in de openbare ruimte storten, zich mogen gaan verantwoorden bij de strafrechter. De belangenafweging lijkt tot dusver altijd in het nadeel van onschuldige bewoners uit te vallen.”

Heb je veel contact met die onschuldige bewoners? 

“Natuurlijk, dat zijn mijn cliënten. Ze vertellen mij waarom ze aangifte willen doen en waarom ze er klaar mee zijn om na bestuursrechtelijke procedures en eindeloos geouwehoer tijdens vergaderingen weggestuurd te worden. Het strafrecht is een ultimum remedium. Daar grijp je alleen naar als alle andere wegen op niets zijn uitgelopen.”

Wat voor gesprekken zijn dat? 

“Bijvoorbeeld met mensen die in Wijk aan Zee wonen, met kleine kinderen die 's avonds na het buitenspelen thuiskomen met zwarte handen, wat afkomstig blijkt te zijn van de kankerverwekkende rotzooi van Tata Steel. Die doodleuk iedere dag de speeltuinen schoonmaken en de hele kwestie met de mantel der liefde proberen te bedekken. Het is onvoorstelbaar dat we niet massaal de straat op gaan om te eisen dat de grootverdieners niet langer onze openbare ruimte vergiftigen. Het frustreert me enorm. Vanochtend zag ik een collega een cursus propageren in Curaçao. Wel ja, laten we allemaal gezellig in het vliegtuig stappen voor een cursus. Dan denk ik echt: sorry, maar heb jij onder een steen gelegen of zo? Boeit het je niet wat er met de aarde gebeurt en daarmee ook met jouw kinderen of die van een ander? Ik erger me daar echt kapot aan.”

De rechtspraak wordt steeds vaker ingezet in deze kwesties, soms succesvol en soms niet. Vooral rechts-conservatieve partijen zeggen dat de rechtspraak niet bedoeld is voor activisme. Sterker nog, in het hoofdlijnenakkoord van het huidige kabinet staat dat ngo's niet meer zomaar naar de rechter mogen stappen. Wat vind jij daarvan?

“Bizar. De rechtspraak is sowieso onafhankelijk en beschikbaar voor iedereen, ook voor rechtspersonen en belangenorganisaties die bepaalde wantoestanden aan de orde willen stellen. Als de politiek gaat beslissen à la George Orwell dat all animals are equal but some animals are more equal than others, dan ondermijn je de democratie en de rechtsstaat. Het is pure discriminatie en ik denk dat het geen kans van slagen heeft. Dat mag ik toch hópen. Maar alleen al het feit dat dit kabinet zoiets noteert, laat zien waar deze partijen in werkelijkheid voor staan.”

De RLI, Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur, heeft een mooi rapport geschreven over de juridisering van de leefomgeving. Zijn stelling is: het gaat juist mis, omdat de politiek haar rol niet goed vervult. 

“Dat klopt. Als wij een coalitie zouden hebben die de vervuilers voldoende zou controleren, dan hadden wij de rechter op dit vlak helemaal niet nodig. Die komt pas in beeld als de overheid verzaakt. Er wordt nu niet alleen slecht bestuurd, maar de klimaatproblematiek wordt ook nog eens ontkend door bijvoorbeeld Wilders, die spreekt over ‘klimaatgekkigheid’. Hij trekt zich niks aan van de wetenschap, waarin 99,99 procent waarschuwt voor het bereiken van een tipping point. Het ís geen onzin. Het ís geen mening. Het zijn simpelweg de feiten. Kijk gewoon eens eerlijk naar je eigen ervaringen. De zomers in Zuid-Frankrijk zijn zó warm geworden, dat je er je kinderen niet eens buiten kunt laten spelen.”

Er is de afgelopen jaren bezuinigd op de sociale advocatuur en toen kwam de beroepsgroep in verzet: met toga's en al gingen ze de straat op. Waar zijn die protesterende toga's nu? Wordt hierover gesproken onder advocaten?

“De leegloop van de sociale advocatuur is een groot probleem. Wij lopen daarbij aan de leiband van instanties die de uren beoordelen waarvan wij denken dat die nodig zijn voor een zaak. Ik heb ontzettend veel pro-deo-klanten bijgestaan omdat ik vind dat iedereen recht heeft op een eerlijk proces. Omdat ik een min of meer bekende naam heb en wel eens op tv kom, denken mensen soms dat ik een zakkenvuller ben. Nou, beste haters: mijn drijfveer om dit te doen is absoluut niet geld – dan zou ik wel andere zaken oppakken.”

De hele trias politica lijkt te wankelen. Ben je het daarmee eens?

“Daar moet in ieder geval buitengewoon kritisch naar gekeken worden, ook door de advocatuur zelf. Het is essentieel om grote groepen jonge mensen te bereiken over de problemen die nu bestaan en in de toekomst alleen maar groter zullen worden. Dit gedram en gezeur doe ik niet voor de lol, het gaat hen in de toekomst zo ongelooflijk raken en beïnvloeden. Je kunt niet achterover leunen en denken: wat maakt die ene vliegtuigstoel nou uit. Dat kán niet meer, wij vreten de hele aarde op met die vervuiling en uitstoot die we veroorzaken en nota bene het sterkst wordt ervaren in werelddelen waar ze de minste uitstoot hebben. De mensheid kan zo walgelijk zijn dat ik af en toe denk: misschien is het wel gewoon tijd dat we uitsterven. Dat zijn grote woorden, maar het probleem is nog veel groter.”

Als je politici hoort praten over de rechtsstaat en het klimaat, wat denk je dan?

“Ik ben echt teleurgesteld in het gebrek aan overtuigende taal in de politiek. Soms krijg ik de vraag waarom ik zelf de politiek niet in ga, maar dan worden mijn handen afgehakt. Er komt een slot op en je mag allerlei dingen opeens niet meer zeggen. Weet je waarom deze vreselijke Geert Wilders zoveel mensen inspireert? Omdat hij het enige lid is van zijn partij. Hij wordt door niemand beknot en kan zeggen wat hij wil. Door dat soort issues denk ik dat ik veel meer kan betekenen als advocaat en als privépersoon. Op mijn LinkedIn-pagina twijfelde ik laatst of ik mezelf ‘klimaatactivist’ moest noemen, maar dat voelde als koketteren. Daar heb ik toen ‘klimaatrealist’ van gemaakt.”

Waarom is een term als klimaatactivist koketteren voor jou?

“Ik wil mensen buiten mijn bubbel bereiken, juist óók degenen met een rechts hart. Het is een gezamenlijke strijd, die iedereen aangaat en waarin we allemaal mee moeten. De klimaatchaos die al plaatsvindt maakt het niets uit of je links of rechts bent, die manier van denken is totaal beperkend. Ik zou best graag een samenwerking opzetten met een rechtse influencer die veel jongeren bereikt. Al is het met make-uptips. Laat mij daar mijn verhaal vertellen, daar bereik ik meer mee dan wanneer ik dat hier in een links medium doe, waar iedereen neem ik aan het toch al met me eens is. 

Hoewel… Waar is Jesse Klaver? Waarom hoor ik hem hier niet over? Hij heeft vier kinderen, ik gun het hem van harte, maar ik snap er geen snars van waarom jonge ouders in de politiek niets ondernemen wat hun eigen kinderen zó aangaat. Stel: je moet duizend stappen zetten om een grote impact te maken. Dan kun je één grote klap maken door Tata Steel weg te saneren, maar je kunt ook met z’n allen een heleboel stappen zetten die in totaal tot die duizend leiden. Aantallen doen ertoe. Als de overheid dit dossier negeert en zegt dat bestaanszekerheid geleverd kan worden zonder te investeren in klimaatbeleid en de aanpak van vervuiling, dan bestaat zij uit onwaarschijnlijke leugenaars.”

De huidige regelgeving maakt het ingewikkelder. Bedrijven beweren zelf: wij doen niks wat illegaal is. 

“Dat is inderdaad vaak hun uitgangspunt: we mogen het, dus we doen het. Mijn standpunt daarentegen is dat een vergunning  je niet het recht geeft om mensen ziek te maken, maar de verantwoordelijkheid om de belangen te beschermen van iedereen. Als gedurende de looptijd van een vergunning blijkt dat wat je doet ziekmakend is, dan zou de vergunninghouder dat moeten vermijden. Je hebt altijd een eigen verantwoordelijkheid op dit vlak.”

Wat moet er veranderen wat jou betreft, voor de zaken die je aanspant?

“Als de politiek in de handhavingssfeer bij omgevingsdiensten geïnvesteerd zou hebben in goede controles, waren dit soort strafzaken dus niet nodig. We hebben geen nieuwe wetten nodig, maar moeten handhaven wat we hebben. Pfas dat door heel Nederland is verspreid, microplastics die synergetische vergiftigingsreacties oproepen, bestrijdingsmiddelen die ongehinderd in het drinkwater terechtkomen en waar boeren parkinson van krijgen: waar zijn we in vredesnaam mee bezig? Helemaal wat de BBB betreft, die spreekbuis van de industriële boeren. Want er zijn wel degelijk prachtige ecologische boerenbedrijven, die het heel anders willen en kunnen doen. In artikel 22 van de Grondwet staat dat de overheid verplicht is om de gezondheid van burgers te bevorderen. Misschien zijn ze dat zelf vergeten. Soms word ik ook doodmoe van mezelf zo opwinden hoor, maar het is gewoon nódig.” 

Wat kunnen we zelf doen?

“Als ik minister was, zou ik volop overheidsmaatregelen nemen. De elektrische fiets verbieden, autorijden alleen mogelijk maken voor meerdere mensen per voertuig. Maar het is onzin dat je als individu geen impact kunt hebben. Kijk kritisch naar wat je zelf doet en wat anders kan. Ondertussen hoop ik op de rechtse influencer die mij in wil zetten als spreekbuis. Mail me op ficq@ficqadvocaten.nl. Echt, zet me in. Wie wil er nou niet misleidende multinationals, die alleen de zakken van hun aandeelhouders willen vullen, ontmaskeren?”

Dit interview is een bewerkte versie van een gesprek dat Noortje Thijssen en Hans Rodenburg eerder voerden met Bénédicte Ficq in de podcast De Linkse Revolte. Bewerking: Sara Madou.