Het zal u natuurlijk niet overkomen, maar toch, stelt u zich voor. U heeft net een spannend stukje ondergoed gekocht voor uw buitenechtelijke lief, u verheugt zich op het voor die avond geplande rendez-vous, uw telefoon trilt. Zal het hem of haar zijn? Nee. Het is zelfs niet uw wettige partner, het is uw bank. Of u wel zeker weet dat dit verstandig is? Of u geen gebruik wilt maken van de relatiecoach waarmee de bank u, tegen een sterk gereduceerd tarief, in contact kan brengen?

Waar ligt de grens?

Verantwoord financieel risicobeleid in tijden van big data? Zorgplicht nieuwe stijl? Banken weten uit ervaring wanneer hun klanten in financiële nood geraken. Echtscheiding staat, met werkloosheid, al lange tijd op een onbedreigde gedeelde eerste plaats. Met de digitale betaaldata kunnen banken het real time zien gebeuren. Het toenemend horecagebruik, het plotseling kopen van aftershave, de cadeautjes: niets ontgaat uw bank. Met dank aan de nieuwste psychologische inzichten kunnen ze het moment bepalen waarop de meest effectieve interventie mogelijk is. Zo nudgen ze u, ook in financieel opzicht, tot verantwoord gedrag.

Gaan toezichthouders de banken verplichten dergelijke voorspelbare rampen te voorkomen? Rampen met alle financiële risico’s van dien voor de bank, maar natuurlijk vooral ook voor de overspelige partner zelf. En er is ook nog zoiets als een zorgplicht. Hoe ver gaat die reiken als banken alsmaar meer weten en kunnen? De bank moet de klant tegen zichzelf in bescherming nemen. Dat draait nu vooral om te ingewikkelde en risicovolle beleggingsproducten en te hoge hypotheken, maar waar ligt de grens?

De crisis van 2008 leerde ons dat ondanks alle retoriek over de moderne zelfredzame consument wij massaal hoogst onverantwoorde financiële risico’s hadden genomen, van tophypotheken tot woekerpolissen. Het is de bank, die niet alleen over de financiële expertise beschikt, maar ook nog eens als geen ander uw persoonlijke situatie kent, die met u mee moet denken. In de eerste plaats door zelf geen misbruik te maken van uw onwetendheid en afkeer van financiële zaken, maar steeds meer ook door u te wijzen op te dure abonnementen voor bijvoorbeeld energie en telecom.

Het gebruik van persoonlijke betaalgegevens door de bank ligt echter uitermate gevoelig. Zo weet ook Hans Hagenaars, de ING-directeur die begin 2014 in Het Financieele Dagblad zijn plannen ontvouwde om de big data-goudmijn van ING te gaan exploiteren. Hagemans spiegelde een in zijn beleving aanlokkelijke toekomst voor van gerichte aanbiedingen voor tuinstoelen, net op het moment dat de klant gewoon is naar het tuincentrum te trekken. Met een voordeeltje voor de klant en, natuurlijk, ook voor ING. Twitter en Facebook zinderden dagen van woede. TROS Radar meldde dat dertig procent van de ING-klanten overwoog te vertrekken. Binnen een week trok ING haar plan in.

Andere partijen ruiken hun kans en proberen de vertrouwenspositie van de bank over te nemen. Silicon Valley-types beloven al uw financiën te integreren. Fintech heet deze symbiose van informatietechnologie en financiële dienstverlening. Google, Facebook en Apple hebben zich al gemeld. Deze bedrijven weten via uw surfgedrag al het nodige van u, maar vullen deze kennis graag aan met uw betaalgegevens, zodat ze ook weten wat u offline allemaal uitspookt. Van deze bedrijven accepteren we allang dat zij veel van ons weten. Daar staat namelijk wat tegenover: betere hits bij onze internetzoektochten en steeds meer gerichte aanbiedingen. Die voordelige tuinstoel is blijkbaar toch best aantrekkelijk.

Kredietwaardigheid

Wat de integratie van kredietanalyse en internet vermag, zien we in China. Begin dit jaar berichtte de Financial Times over een nieuw systeem om de kredietwaardigheid van honderden miljoenen Chinezen in beeld te brengen. Het gaat om mensen met niet of nauwelijks onderpand of een financiële historie, die daardoor van krediet verstoken blijven. Om ook voor hen persoonlijke leningen of bedrijfskrediet beschikbaar te maken, heeft de Chinese centrale bank acht bedrijven toegang gegeven tot de data van de Chinese internetgebruikers. Dit zijn grote internetbedrijven als Tencent en Alibaba, maar ook de grote verzekeraar Ping An en kleine fintechbedrijven als China Rapid Finance.

Op basis van het surfgedrag van de Chinese consumenten stellen deze bedrijven algoritmes op om hun kredietwaardigheid in kaart te brengen. Factoren die worden meegenomen zijn bijvoorbeeld de tijden waarop iemand actief is op internet en zijn taalgebruik. Om drie uur twitteren kun je beter niet meer doen als je niet zoals Donald Trump al financieel onafhankelijk bent; het komt je kredietwaardigheid namelijk niet ten goede.  De ruime inkoop van alcohol is niet verstandig, terwijl gordijnen bestellen voor je kantoor juist wel weer goed is. Ook wie je kent doet ertoe. Zijn je Facebookvrienden een beetje betrouwbare en kredietwaardige mensen?

Het big data-denken heeft de financiële sector bereikt, en daarmee is al het persoonlijke ook financieel geworden. Zoals Douglas Merill, hoofd van ZestFinance en voorheen Google, stelt: “Voor ons zijn alle gegevens kredietgegevens.”

Belofte

Ook in Nederland zijn fintechondernemingen in opkomst. Neem Spotcap, dat leningen verstrekt aan het midden- en kleinbedrijf, bedrijven die bij de grote banken steeds minder kans maken. Na een wekenlange procedure, waarbij talloze formulieren moeten worden ingevuld, sluit de deur zich alsnog. De belofte van Spotcap: een aanvraag duurt vijf minuten en binnen een dag ligt er een besluit, dat ook nog eens vaker ‘ja’ is dan bij de banken. Hoe doet Spotcap dat? Dat is het geheim van de smid, maar ook hier wordt naast de financiële gegevens die je zelf aanlevert het internet afgegraasd.

Spotcap, ZestFinance en het Chinese voorbeeld bedienen mensen en bedrijven die bij de reguliere financiële instellingen niet aan bod komen. Maar zoals bij ontwrichtende innovaties wel vaker gebeurt: wat in de marge begint, is over een paar jaar het nieuwe normaal. De snelheid van deze vorm van kredietverlening is hoger, de kosten zijn lager. De vraag is of de kredietwaardigheid ook goed ingeschat kan worden.

Dief

Voor de internetondernemers zelf is dit allang geen vraag meer. Tech-goeroe Marc Andreessen noemt het idee dat de ouderwetse kredietbeoordeling – een gesprek tussen een bankier en een ondernemer – ook maar iets van waardevolle informatie zou opleveren ‘voodoo’.  Het zogenaamde ‘relatiebankieren’, met veel persoonlijke aandacht voor de klant, waar de Europese bankiers nu juist zo trots op zijn, gaat het volgens hem afleggen tegen de big data-benadering.

De bankier, al dan niet in de persoon van een Amerikaanse internetondernemer, zal daarbij diep uw persoonlijke leven binnendringen. Natuurlijk, in eerste instantie zal dat uw eigen keuze zijn. Alleen, hebt u eenmaal aangevinkt dat het mag, dan zal de bank uw gegevens gebruiken. Maar hoe vrijwillig is deze keuze? Want wat zijn de gevolgen van niet meedoen? Het missen van die aanbieding van het tuincentrum overleven we nog wel. Maar de wereld van bonuskaarten en airmiles wordt snel veelomvattender. In China biedt de kredietscore toegang tot steeds meer niet-financiële activiteiten. Zo mag je met een hoge score sneller door de beveiliging op het vliegveld en krijg je sneller een visum.

Nieuwe economische monopolieposities worden zo geschraagd, de overheid krijgt zicht op delen van uw leven waar ze nu niets mee te maken heeft. Gevreesd wordt dat de communistische partij de kredietscores wil gebruiken om haar eigen versie van modelburgerschap te promoten.

De big data zijn zo niet langer een bron om u beter te leren kennen, maar steeds meer een manier om een wereld te ontwerpen waarin het onvoordelig is om uit de pas te lopen. Daar heb je overigens geen autoritaire staat voor nodig. Er ongunstig op staan bij de financiële wereld is al vervelend genoeg. Lenen wordt duurder en moeilijker, verzekeraars keren je de rug toe.

Zilveren lepel

Doe maar normaal, dan doe je al gek genoeg en zal het krediet rijkelijk blijven stromen. Wat betekent dat voor het innovatief vermogen van een samenleving? Zal de grauwe, grijze middelmaat niet de nieuwe norm worden? Tot nu toe zijn het vaak juist de financiers geweest die vernieuwende ondernemers in het zadel hielpen. Financiers gaven ondernemers met niets dan grote dromen de middelen om deze te verwezenlijken. Daarvoor was het wel nodig om buiten de bestaande modellen te treden. De kansen van een doorbraaktechnologie of revolutionair concept laten zich niet beschrijven in termen van het bestaande. Maar de algoritmes zijn juist gebaseerd op dat wat bekend is.

De nadruk in de algoritmes op je netwerk (je bent wie je kent) maakt het er ook niet makkelijker op om van een dubbeltje een kwartje te worden. Als je uit een achterstandswijk komt, is krediet lastig te krijgen, net als voor je vrienden. Het Facebook-vriendschapsverzoek van die jongen lager op de sociale ladder de volgende keer dus toch maar weigeren? Voor de kinderen die al met een zilveren lepel in de mond geboren worden, en hun welvarende vriendjes, blijft het krediet juist rijkelijk stromen.

Doorslaan

De financiële sector beschikt over big data en heeft er alle belang bij daar gebruik van te maken. De analyse hiervan biedt ook volop kansen om mensen te ondersteunen in de financiële keuzes waar ze voor staan. Ondersteuning die ze hard nodig hebben.

Maar zoals we in 2008 zagen met tal van andere door de nieuwe informatie- en communicatietechnologie mogelijk gemaakte financiële innovaties, kan de financiële sector hierin doorslaan. Een gesprek is daarom hard nodig over wat wel en niet wenselijk en acceptabel is. Door de afwezigheid van elke discussie kunnen bedrijven hun eigen regels schrijven. Doordat de integratie tussen internetbedrijven en de financiële wereld onvoldoende wordt gezien doet de paradox zich voor dat we wel ageren tegen de zwaar gereguleerde Nederlandse bank, maar niet tegen de cowboys uit Silicon Valley.

Het gesprek over wat mogelijk en wenselijk is wordt nu vrijwel geheel achter gesloten deuren gevoerd. Daarbij is het commerciële aspect de enige drijfveer. Aan de linkse politiek de taak dit gesprek open te breken en te laten gaan over de vraag hoe de big data in te zetten tot ons aller voordeel. En daarbij, vooral ook, waar willen we dat commerciële partijen zich verre van houden? Want ook een zorgplicht moet zo zijn grenzen kennen.

Literatuur

• ‘China: When big data meets big brother’, Financial Times, 16.1.2016.