Recensie: Empty Planet

Die vraag stelde de vermaarde Zweedse hoogleraar Hans Rosling enkele keren aan zijn publiek op lezingen en conferenties en nooit kreeg hij het goede antwoord. Vrijwel iedereen gaat ervan uit dat het aantal kinderen in de wereld zal groeien. Klopt niet: volgens prognoses van de Verenigde Naties zal het aantal kinderen stabiliseren. Het goede antwoord is C.

De wereldbevolking groeit en zal deze eeuw nog blijven groeien: van het huidige aantal, 7,7 miljard mensen, tot 9,8 miljard in 2050 en 11,2 miljard in 2100, aldus de jongste voorspellingen van de VN uit 2017. Maar dan is de groei eruit. Het aantal mensen zal niet verder stijgen, maar stabiliseren of zelfs afnemen.

Darrell Bricker en John Ibbitson, de auteurs van The Empty Planet, zijn het daar volstrekt niet mee eens. Hun voorspelling is dat de groei eerder zal ophouden en sterker zal teruglopen. Rond 2100 zullen er slechts 7 miljard mensen zijn, en dat aantal neemt hoogstwaarschijnlijk verder af. Ze wijzen erop dat het vruchtbaarheidscijfer, het aantal kinderen dat een vrouw gemiddeld krijgt in haar leven, nu al in tal van landen spectaculair terugloopt. Om een populatie op lange termijn op peil te houden, moet dat vruchtbaarheidscijfer net iets boven 2 liggen, 2,1 om precies te zijn. Het wordt de ‘vervangingsgraad’ genoemd: wanneer ouders overlijden, hebben ze precies genoeg kinderen voortgebracht om hun plaats in te nemen en blijft de omvang van de bevolking stabiel.  

 

    Cover van boek Empty Planet
    Cover boek Empty Planet

    Alle deskundigen zijn het er inmiddels over eens dat Europa het eerste continent zal zijn waar de bevolking zal krimpen. Maar Bricker en Ibbitson wijzen er op dat het vruchtbaarheidscijfer óók op andere continenten soms tot ver beneden de vervangingsgraad aan het teruglopen is. Zelfs waar dat niet gebeurt, zoals in het Midden-Oosten en tal van landen in Sub-Sahara-Afrika, stellen ze vast dat vrouwen minder kinderen krijgen dan volgens de voorspellingen van de VN.

    Volgens Bricker en Ibbitson lijden de voorspellingen aan recency bias: de overtuiging dat de toekomst niet of nauwelijks van het recente verleden af zal wijken. Fout. Ten eerste houdt de VN geen rekening met het tempo van verstedelijking in de wereld en ten tweede onderschat men het tempo waarin jonge vrouwen toegang tot onderwijs krijgen.
    ‘Het brein is het belangrijkste reproductieorgaan,’ aldus Wolfgang Lutz, een Weense demograaf die bij Bricker en Ibbitson de eerste twijfel zaaide over de voorspellingen van de VN. Uit empirisch onderzoek blijkt dat vrouwen die onderwijs krijgen via de media hun kennis van de wereld verbreden en voldoende keuzevrijheid genieten zelden voor meer dan twee kinderen kiezen. Cruciaal is dat vrouwen door dergelijke veranderingen in de sociale omgeving heel anders over kinderen krijgen zijn gaan denken. Onderwijs speelt in die mix een cruciale rol.

    Een andere demograaf die Bricker en Ibbitson van mening deed veranderen was de Noorse academicus Jørgen Randers. Randers was coauteur van The Limits to Growth en maakte zich ooit zorgen over bevolkingsgroei in plaats van -krimp. Net als Lutz is hij er van overtuigd geraakt dat de wereldbevolking onder de 8 miljard zal blijven. Meer dan Lutz wijst Randers op de effecten van verstedelijking. Nu al woont de helft van de wereldbevolking in steden en die trend neemt eerder toe dan af. In steden is de kans op werk groter en daarnaast  bieden steden avontuur en vrijheid. Ook arme vrouwen zonder onderwijs krijgen in de stad minder kinderen. In een sloppenwijk is er simpelweg weinig plaats voor grote gezinnen.

    De interessantste passages in The Empty Planet bestaan uit gesprekken die de auteurs wereldwijd met jonge vrouwen voerden. Of het nu in een sloppenwijk in New Delhi was, een ziekenhuis in São Paulo, of tijdens een maaltijd met jonge professionals in Brussel of Nairobi, overal gaven de vrouwen te kennen dat ze hooguit twee kinderen wilden en daar liever mee wachtten tot zij en hun partner voldoende inkomen hadden om hun kinderen te kunnen laten studeren.

    Voor het eerst dreigt er wereldwijd een bevolkingsimplosie in plaats van een bevolkingsexplosie. Niet noodgedwongen, maar omdat mensen ervoor kiezen. Hoe ‘liberaler’ een samenleving, zo suggereren Bricker en Ibbitson, hoe groter de kans dat het vruchtbaarheidscijfer tot de vervangingsgraad of zelfs daaronder daalt.

    Alleen immigratievriendelijke landen als Canada en (tot voor kort) de VS zijn op dit moment in staat hun bevolking op peil te houden. Wie immigratie afwijst, heeft volgens Bricker en Ibbitson twee ‘opties’. De eerste zou je ‘religieus-fundamentalistisch’ kunnen noemen: beschouw het krijgen van kinderen als een heilige plicht, ontmoedig abortus, herstel de macht van het patriarchaat en geef vrouwen geen toegang tot de arbeidsmarkt. Dat werkt. In orthodox-religieuze gemeenschappen krijgen vrouwen bovengemiddeld veel kinderen.

    De tweede optie is ‘liberaal’: regel langdurig ouderschapsverlof voor beide ouders, zorg voor goedkope voor- en buitenschoolse opvang, compenseer de inkomensderving die onvermijdelijk met het krijgen van kinderen gepaard gaat, wijs mannen regelmatig op hun zorgplichten en behoud het carrièreperspectief voor vrouwen. Dat werkt, maar zeker is het niet. Er is, tot slot, een derde optie die de auteurs niet noemen. Je kunt vrouwen dwingen kinderen te krijgen. Noem dat de Handmaid’s Tale-optie. Voorlopig is dat alleen fictie.

    Maar waarom zou je eigenlijk een bevolking op peil willen houden? Vraag het de millenials. In een samenleving waarin de bevolking terugloopt en vergrijst zijn er minder banen, zullen mensen tot op hoge leeftijd moeten werken, zijn de vaste lasten ongekend hoog, wordt de zorg onbetaalbaar, staan de pensioenen onder druk en is er weinig sociale zekerheid. Wat ecologie betreft is de terugloop van de bevolking misschien gunstig, maar economisch gezien voorspelt het niet veel goeds. Sociaal gezien staan we op de drempel van een nieuwe tijd. Vrijwillige terugloop hebben we nooit eerder meegemaakt. Of het echt loopt zoals Bricker en Ibbitson verwachten, dat zal de toekomst leren. Maar dat het zo zou kunnen lopen is door dit boek een stuk plausibeler gemaakt.