Lessen van succesvolle groene partijen

De groene golf overspoelde de afgelopen jaren Europa. De klimaatprotesten resulteerden in electorale overwinningen van groene partijen. Maar liefst zes zusterpartijen van GroenLinks wisten op nationaal niveau door te dringen tot het centrum van de macht. Zij bepalen nu mede de koers van hun land.

Voor een succesvolle formatie- en regeerperiode kan GroenLinks dan ook leren van deze zusterpartijen. Vanuit die gedachte heeft Wetenschappelijk Bureau GroenLinks onderzoek gedaan naar succesvolle en minder succesvolle formatiestrategieën van Europese groene partijen.

Hiervoor is in 2020 gesproken met tientallen mensen die nauw betrokken waren bij succesvolle formaties in Zweden, Finland, Ierland en Oostenrijk, en gefaalde formaties in Nederland en Duitsland.

We kijken hier naar drie vragen: waarom kozen de Groenen voor regeringsdeelname? Wat wisten zij uit de onderhandelingen te slepen? En wat zijn succesfactoren en risico’s van regeringsdeelname?

Drie redenen voor regeringsdeelname

De Europese groene familie is een bont gezelschap en de nationale politieke context verschilt sterk per land. We zien grofweg twee typen coalities waar Groenen deel aan nemen: coalities met conservatieve partijen (Ierland en Oostenrijk) en coalities met linkse en middenpartijen (Zweden en Finland).

Ondanks de onderlinge verschillen bestaat er grote eensgezindheid over de motieven om te regeren. De Zweedse, Finse, Ierse en Oostenrijkse Groenen wilden alle om drie redenen de regering in:

1. ‘het is tijd voor serieus klimaatbeleid’,
2. ‘we deinzen niet terug om verantwoordelijkheid te nemen’ en
3. ‘we willen voorkomen dat rechts-populisten aan de macht komen’ (dit laatste argument speelt niet in Ierland).

Al deze partijen voelden de urgentie om verdere klimaatverandering te voorkomen. Ze wilden bovendien graag verantwoordelijkheid nemen – niet alleen vanwege de inhoudelijke (klimaat)uitdagingen, maar ook om aan kiezers te laten zien dat ze als regeringspartij veel meer voor elkaar kunnen krijgen dan vanuit de oppositie.

Tot slot waren rechts-populisten in drie van de vier onderzochte landen een factor van betekenis. Voor veel rechtse en zelfs voor sommige middenpartijen was regeren met rechts-populisten een reële mogelijkheid: in Oostenrijk en Finland zaten deze partijen in de vorige regeerperiode zelfs in het kabinet.

Op thema’s als klimaat en migratie zijn de plannen van rechts-populistische partijen en de kabinetten waar zij deel van uitmaken het tegenovergestelde van de idealen van de Groenen.

Stabiele machtsfactor

Deze drieslag zien wij ook als toepasbaar op GroenLinks. In de eerste plaats is de partij meer gedreven dan ooit om bij te dragen aan ambitieus klimaatbeleid en polarisatie tegen te gaan. Het huidige zelfverklaarde ‘groenste kabinet ooit’ heeft de eigen doelen voor CO2-reductie, hernieuwbare energie en energiebesparing niet gehaald.

Ten tweede laat GroenLinks op lokaal en regionaal niveau al jaren zien dat de partij verantwoordelijkheid wil nemen en een stabiele machtsfactor van betekenis kan zijn. GroenLinks regeert in zeven van de twaalf provincies en in bijna honderd gemeenten, waaronder negen van de tien grootste.

Na ruim dertig jaar oppositie vinden wij het dan ook tijd voor GroenLinks om ook op nationaal niveau leiderschap en daadkracht te tonen en te laten zien dat het verkiezingsprogramma realiseerbaar is.

Tenslotte is een rechts-populistische regering ook in Nederland een reële mogelijkheid: in de meest recente peilingen wordt forse winst voor de VVD en de PVV voorspeld, die samen goed zijn voor tussen de 54 en 69 virtuele zetels. Partijen als het CDA en de SGP hebben al eerder laten zien geen bezwaren te hebben tegen samenwerking met populistisch rechts.

Zelfs als partijen elkaar in campagnetijd uitsluiten, is dat geen garantie dat na de verkiezingsuitslag niet alsnog met deze partijen onderhandeld wordt. In 2010 sloot premier Balkenende tijdens de campagne de PVV uit, waarna het CDA toch samenwerking aanging met deze partij in de vermaarde gedoogconstructie.

Uitruilen en compromissen

De vraag is natuurlijk hoeveel een groene en linkse partij voor elkaar kan krijgen in een veelkleurige coalitie. Ten eerste is het belangrijk om te beseffen hoe het eraan toegaat aan de formatietafel en wat het eindresultaat – het regeerakkoord – eigenlijk inhoudt.

De onderhandelingstafel is niet de plek voor partijen om elkaar voor de laatste keer te willen overtuigen van de schoonheid van het eigen programma. Het formatieproces draait om uitruilen en het sluiten van compromissen. Het doel is om tot een akkoord te komen dat als geheel voor alle partijen acceptabel is.Ten tweede is het van belang om realistisch te zijn over wat je er als partij inhoudelijk uit kunt slepen. Een simpele wet luidt: hoe dichter de andere partijen in de beoogde coalitie bij je in de buurt staan, hoe groter de kans is om je plannen te realiseren. Een meerderheid van de linkse partijen (PvdA, SP en GroenLinks) ligt ver buiten bereik.

Zelfs de positie van de Zweedse of Finse Groenen, die nu regeren met linkse en middenpartijen, lijkt vanuit Nederlands perspectief niet haalbaar. Het lijkt onvermijdelijk dat aan de onderhandelingstafel één of meerdere rechtse partijen aanschuiven.

Een opsteker voor GroenLinks is dat het politieke speelveld op een aantal terreinen ‘onze kant’ is opgeschoven. Zelfs de programma’s van de VVD en het CDA vragen ten opzichte van eerdere edities meer aandacht voor klimaatbeleid en nemen afstand van ongebreidelde marktwerking.

Het speelveld is voor GroenLinks gunstiger dan bij de formaties van vier en tien jaar geleden, maar er zijn nog steeds grote inhoudelijke verschillen met de VVD en het CDA.

Groen versus migratie

De zusterpartijen laten zien dat de Groenen in staat zijn om met name op de thema’s klimaat en milieu veel voor elkaar te boksen aan de onderhandelingstafel. Opvallend is dat het voor deze resultaten niet uitmaakt of Groenen met conservatieven of centrumlinkse partijen onderhandelden (zie kaders).

Tegenover alle groene, linkse en progressieve winstpunten van de Europese Groenen staat dezelfde pijn. Alle slikken op het thema asiel en migratie een bittere pil (zie kaders). Zelfs in onderhandeling met de linkse partijen konden de Groenen een strenger migratiebeleid niet voorkomen: de Zweedse en Finse sociaaldemocraten zijn op dit dossier aanzienlijk conservatiever dan de PvdA.

Alle wisten de pijn een beetje te verzachten met bijvoorbeeld een verruiming van gezinshereniging of een coulancemaatregel voor studerende asielzoekers. Dit compromis vinden de Groenen nog altijd beter te verteren dan het reële alternatief van hardvochtig migratiebeleid en een zwak klimaatbeleid van een kabinet dat steunt op rechts-populisten.

Afgaande op de peilingen lijken ook de kiezers hier begrip voor te hebben. Net na de kabinetsinstallatie schoten de peilingen omhoog. Nu de regering onderweg is, zijn de Groenen weer wat gezakt naar het niveau van de (nog steeds hoge) verkiezingsuitslag. Wel groeide onder de leden van de Oostenrijkse Groenen de kritiek op de in hun ogen onrechtvaardige deal over de vluchtelingencrisis in Moria.

Politiek is mensenwerk

Formatieonderhandelingen zijn een vuurproef van jewelste. Maar ervaren rotten binnen de zusterpartijen waarschuwen massaal dat ‘het pas echt begint’ zodra de inkt van het regeerakkoord droog is. Daar weten onze lokale bestuurders natuurlijk alles van. Regeren is een continue onderhandeling.

Een cruciale voorwaarde voor succes is voldoende vertrouwen tussen de coalitiepartijen. Politiek is mensenwerk: als het schort aan vertrouwen, ontstaat er ‘gedoe’ en dat is het recept voor een neerwaartse spiraal. Een goede onderlinge verstandhouding is veel belangrijker dan een dichtgetimmerd regeerakkoord. Een regeerperiode van vier jaar laat zich immers niet voorspellen.

Als de relatie goed blijft, gaan de jaarlijkse begrotingsonderhandelingen soepeler, wordt meer rekening gehouden met de verschillende posities bij onvoorziene gebeurtenissen en wordt elkaar meer gegund bij eigen initiatieven.

Blijf in gesprek

Minstens zo belangrijk is vertrouwen binnen de coalitiepartijen zelf. Regeren is uiteindelijk een beproeving voor de hele partij. De boodschap van de zusterpartijen is om in goede en slechte tijden met elkaar in gesprek te blijven. Houd de lijnen binnen de partij kort en open. Praat direct met elkaar tijdens debatten, werkgroepbijeenkomsten, congressen en andere evenementen, maar doe dat niet via sociale media.

Zo kozen sleutelfiguren binnen de minderheid van de Ierse Groenen die het niet eens was met regeringsdeelname ervoor hun ongenoegen luidkeels te uiten via Twitter, waardoor de prestaties van de partij zowel in de berichtgeving als binnen de partij onderbelicht bleven.

Dat politiek mensenwerk is, geldt ook voor de selectie van de bewindspersonen. Naast op kennis en ervaring, selecteerden regerende groene partijen ministers waarmee de achterban zich kan identificeren. De populaire bewindslieden van de groene partijen hebben een informele bestuursstijl, zoals de Oostenrijkse minister van Zorg Rudolf Anschober, die samen met zijn hond – die altijd aan zijn zijde is – bijna net zo populair is als premier Sebastian Kurz.

Succesvolle bewindslieden hebben bovendien liefde voor de partij, zo stellen de experts van de zusterpartijen. Ze kennen de partij goed en steken veel tijd in de interne dialoog. Samen met de fractievoorzitter nemen zij, binnen hun drukke agenda, de verantwoordelijkheid om in gesprek te gaan met de partij over moeilijke beslissingen binnen de coalitie, zoals in Oostenrijk rond de Moria-deal.

Vergeet het budget niet

De inhoud van het regeerakkoord is natuurlijk ook van wezenlijk belang. Een van de grootste valkuilen waar verschillende Europese Groenen zijn ingetrapt, is dat in de onderhandelingen over het klimaatbeleid de focus teveel kwam te liggen op de klimaatdoelen. Op doelniveau is er veel bereikt, zoals bijvoorbeeld een jaarlijkse emissiereductie van 7 procent (Ierland) of klimaatneutraliteit in 2035 (Finland).

Maar de verschillende regeerakkoorden voorzien onvoldoende in concrete maatregelen en budget om deze doelen te realiseren. Overeenstemming over een stip op de horizon is mooi en noodzakelijk, maar die stip wordt al snel onbereikbaar als de partijen het niet eens zijn over de benodigde weg ernaar toe.

De klimaatministers – allen van groene partijen! – slagen er daardoor moeizaam in om de beloofde resultaten tijdig waar te maken. Dit tot teleurstelling van de eigen achterban en de klimaatbeweging. Als GroenLinks mee gaat formeren, moet ze dus niet alleen genoegen nemen met het vastleggen van ambities, maar ook stevig onderhandelen over de benodigde middelen en tussenstappen.

Poten in de modder

Een terechte vraag is dan ook of de prijs om te regeren niet te hoog is. Weegt regeringsverantwoordelijkheid op tegen het risico om bij de volgende verkiezingen te worden weggevaagd? In Nederland verliezen regeringspartijen sinds 2002 altijd zetels bij de volgende verkiezingen. En ook voor veel zusterpartijen was dit het geval: de Vlaamse en Ierse Groenen vielen in 2003 en 2011 zelfs uit het parlement na hun eerste regeringsperiode.

De partijen die na regeringsdeelname winst boekten, zoals de Finse en Duitse Groenen, deden dat vaak na centrumlinkse coalities waarbinnen ze veel van hun beloften konden realiseren. Juist deelname in coalities met rechtse partijen leveren voor Groenen electoraal gevoelige tikken op.

Tegelijkertijd maken Groenen die succesvol hebben geregeerd een verandering door: het zijn niet langer de partijen die met schone handen aan de zijkant staan, maar die ook ooit met hun poten in de modder stonden. Daardoor zijn zij op de langere termijn (vaak meer dan één verkiezing na regeringsdeelname) een reële optie voor kiezers, die erop willen kunnen rekenen dat hun stem leidt tot daadwerkelijke beleidsverandering.

Deze partijen haalden bij latere verkiezingen meer zetels dan ooit tevoren, zoals bijvoorbeeld de Finse, Luxemburgse, Ierse en Duitse Groenen laten zien. Dat maakt het ons inziens nog belangrijker voor GroenLinks om aan tafel te komen bij de formatiebesprekingen, en onderhandelen en regeren tot een succes te maken.

- Zweden -

“Geef geen enkele partij te veel invloed tijdens de onderhandelingen. Als een partij te veel strijdpunten wint, verliest de rest. Dat is niet lang houdbaar.”

• Verkiezingen: 9 september 2018
• Verkiezingsuitslag: 4,4 procent – verlies van 2,4 procent t.a.v. de vorige verkiezingen
• Coalitie: minderheidskabinet met de Sociaaldemocraten, gesteund door de Liberalen en de Centrumpartij
• Installatie: 21 januari 2019 – na 133 dagen
• Regeringservaring: twee keer – 2014 en 2019
• Bewindspersonen: 5 van de 23 (Ontwikkelingssamenwerking, Huisvesting, Milieu, Cultuur en Emancipatie)
• Regeerakkoord: hoofdlijnenakkoord met de neutrale naam ‘Januari-akkoord’ – 16 pagina’s
• Winstpunten: 1) belastingverschuiving door arbeid goedkoper te maken en vervuiling duurder; 2) de aanleg van hoge snelheidslijnen; 3) herintroductie van een vliegbelasting
• Verliespunten: 1) verlenging strikt migratiebeleid met twee jaar; 2) verlenging controles aan de binnengrenzen; 3) afschaffing extra hoog belastingtarief voor veelverdieners

- Finland -

“Het is erg moeilijk om te regeren en om alle beloften om te zetten in beleid, met een snelheid die kiezers verwachten. De verwachtingen zijn altijd te hoog gespannen.”

• Verkiezingen: 14 april 2019
• Verkiezingsuitslag: 11,5 procent – winst van 5 procent t.a.v. de vorige verkiezingen
• Coalitie: vijfpartijencoalitie met de Sociaaldemocraten, de Centrumpartij, de Linkse partij en de partij voor de Zweedstalige minderheid (Zweedse Volkspartij)
• Installatie: 6 juni 2019 – na 53 dagen
• Regeringservaring: zeven keer – 1995, 1999, 2007, 2010, 2011, 2014 en 2019
• Bewindspersonen: 3 van de 19 (Buitenlandse Zaken, Binnenlandse Zaken en Milieu)
• Regeerakkoord: Inclusief en competent Finland – een sociaal, economisch en ecologisch duurzame samenleving – 190 pagina’s
• Winstpunten: 1) verhoging van de belasting op fossiele brandstoffen; 2) Finland is in 2035 klimaatneutraal; 3) extra geld voor onderwijs; 4) beperkte uitbreiding van het aantal vluchtelingen
• Verliespunten: 1) geen verhoging van de studiebeurs; 2) gebruik van turf als brandstof blijft toegestaan tot in 2030; 3) als alternatief voor detentie krijgen uitgeprocedeerde migranten een enkelband zodat de overheid hen kan volgen

- Oostenrijk -

“Regeren is vooral een kwestie van investeren in communicatie en goede relaties, zowel met de coalitiepartner als binnen de eigen partij en achterban.”

• Verkiezingen: 29 september 2019
• Verkiezingsuitslag: 13,9 procent – winst van 10,1 procent t.a.v. de vorige verkiezingen. Bij de vorige verkiezingen waren de Groenen uit het parlement weggestemd
• Coalitie: tweepartijencoalitie met de Christendemocratische Volkspartij
• Installatie: 7 januari 2020 – na 100 dagen
• Regeringservaring: de eerste keer in 2020
• Bewindspersonen: 5 van de 17 (Ambtenarenzaken, Cultuur, Justitie, Sociale Zaken en Milieu)
• Regeerakkoord: Uit verantwoordelijkheidsgevoel voor Oostenrijk – 232 pagina’s
• Winstpunten: 1) in 2040 moet Oostenrijk koolstofvrij zijn; 2) komst van een groen ‘superministerie’ Milieu, Energie & Mobiliteit; 3) armoedebestrijding door kleine pensioenen te verhogen en arme gezinnen financieel te ondersteunen
• Verliespunten: 1) verbod op hoofddoekjes voor schoolgaande kinderen tot 14 jaar; 2) preventieve detentiemaatregelen voor asielzoekers; 3) belastingverlaging voor het bedrijfsleven

- Ierland -

“Onze open houding richting andere partijen en het feit dat de Groenen bekendstaan om hun beleefdheid, zorgden ervoor dat er vertrouwen in ons was vanuit de andere partijen.”

• Verkiezingen: 8 februari 2020
• Verkiezingsuitslag: 7,1 procent – winst van 4,4 procent t.a.v. de vorige verkiezingen
• Coalitie: driepartijencoalitie met twee centrumrechtse partijen
• Installatie: 27 juni 2020 – na 147 dagen
• Regeringservaring: twee keer – 2007 en 2020
• Bewindspersonen: 4 van de 18 (Milieu, Cultuur, Kinderen, Biodiversiteit)
• Regeerakkoord: Onze gedeelde toekomst – 126 pagina’s
• Winstpunten: 1) importverbod op fracking-gas; 2) jaarlijkse emissiereductie van 7 procent; 3) verbod op nieuw geregistreerde benzine- en dieselauto’s vanaf 2030; 4) legalisering van langdurig ongedocumenteerden
• Verliespunten: 1) geen salarisverhoging in de publieke sector; 2) geen vermogensbelasting; 3) geen vliegbelasting

- België* -

• Verkiezingen: 26 mei 2019
• Verkiezingsuitslag: Groen 6,1 procent – winst van 0,8 procent en Ecolo 6,1 procent – winst van 2,8 procent t.a.v. de vorige verkiezingen
• Coalitie: de zogenaamde Vivaldi-coalitie bestaande uit zeven partijen. Groen en Ecolo regeren samen met de Vlaamse Christendemocraten, de Waalse en Vlaamse Liberalen, de Waalse en Vlaamse Sociaaldemocraten.
• Installatie: 30 september 2020 – na 493 dagen
• Regeringservaring: zowel Groen als Ecolo zaten ook tussen 1999 en 2003 in het kabinet
• Bewindspersonen: 5 van de 19 (Ambtenarenzaken, Mobiliteit, Milieu, Energie, Emancipatie)
• Regeerakkoord: de ‘formatienota’ draagt de titel Voor een welvarend, solidair en duurzaam België en telt 84 pagina’s
• Winstpunten: 1) afschaffing van kernenergie in 2025 (‘kernuitstap’); 2) broeikasgasreductie van 55 procent in 2030; 3) hogere lonen zorgpersoneel; 4) geen opsluiting van asielkinderen
• Verliespunten: 1) strengere aanpak migranten die op doorreis zijn naar Groot-Brittannië; 2) geen verhoging vermogensbelasting; 3) regeringspartijen nemen geen initiatieven ten aanzien van ethische kwesties zoals euthanasie en abortus.

*Ten tijde van het onderzoek was de formatie in België nog gaande

- Luxemburg* -

• Verkiezingen: 14 oktober 2018
• Verkiezingsuitslag: 15 procent – winst van 5 procent t.a.v. de vorige verkiezingen
• Coalitie: met Liberalen en Sociaaldemocraten
• Installatie: 5 december 2018 – na 52 dagen
• Regeringservaring: tweede periode
• Bewindspersonen: 5 van de 17 (Justitie, Mobiliteit, Huisvesting, Klimaat, Energie)

* Luxemburg was geen onderdeel van het onderzoek, dat vijf landen besloeg

- Duitsland – mislukte formatie -

• Verkiezingen: 24 september 2017
• Verkiezingsuitslag: 8,9 procent – winst van 0,5 procent t.a.v. de vorige verkiezingen
• Coalitie: de mislukte ‘Jamaica-coalitie’ met de Christendemocraten en de Liberalen
• Afloop: na 56 dagen onderhandelen stapten de Liberalen op
• Regeringservaring: twee keer – 1998 en 2002

- Nederland – mislukte formatie -

• Verkiezingen: 15 maart 2017
• Verkiezingsuitslag: 9,1 procent – winst van 6,8 procent t.a.v. de vorige verkiezingen
• Coalitie: mislukte coalitie met christendemocraten (CDA), sociaal- en conservatief-liberalen (D66, VVD)
• Afloop: na 89 dagen onderhandelen stapte GroenLinks op  
• Regeringservaring: geen