'Wie schept het geld? De overheid?', enkele handen gaan de lucht in, 'de centrale bank?', iets meer handen worden opgestoken, 'of de banken?'. Bij de laatste vraag van Bernard Lietaer gaan nog wat meer handen in de lucht. 'Is het niet gek dat we eigenlijk niet goed weten hoe en door wie ons geld wordt geschapen?', vervolgt Lietaer.

Het Platform Duurzame en Solidaire Economie, een club van alternatieve economen en anderen die zich bezighouden met de transitie naar een duurzame samenleving, organiseerde op 23 maart jl. een congres over geld. Immers, geld draait de wereld door. Motto van de dag: ABS i.p.v. TINA. Met andere woorden: 'Alternatives that Bring Sustainability' in plaats van 'There Is No Alternative'. Bureau de Helling was erbij.

De keynote-spreker van de dag is Bernard Lietaer, Belgisch econoom en voormalig centraal bankier. Hij vertelt zijn verhaal in het Nederlands, maar met een duidelijk accent, en valt af en toe terug op het Engels. 'U moet drie dingen weten', aldus Lietaer, 'Ten eerste: politieke democratie zonder monetaire democratie werkt niet. Ten tweede is er een structureel probleem met ons geldsysteem. En ten slotte: er zijn structurele oplossingen.'

We moeten volgens Lietaer toe naar een monetair ecosysteem met meer diversiteit dan in het huidige systeem waarin een monopolie bestaat van enkele munten en banken. Ruim tien jaar geleden publiceerde hij zijn boek The Future of Money (2001), waarin hij de huidige crisis reeds voorspelt en vier problemen signaleert die niet oplosbaar zijn in het huidige monetaire paradigma.

Dat zijn de vergrijzing, de afnemende werkgelegenheid door technologische innovatie die ervoor zorgt dat er economische groei kan zijn zonder groei van banen, de klimaatverandering en het afnemen van de biodiversiteit en tenslotte de financiële en monetaire instabiliteit. Dit alles noopt tot een fundamentele verandering.

Wankel systeem

'Zo'n 95 procent van het geld zit in bankleningen, die worden uitgegeven door private banken. Zij bepalen hoeveel geld er in omloop komt, niet onze overheid, niet de centrale bank.' 'En waarom gebruikt iedereen euro's? Omdat we belasting moeten betalen in euro's. De staat beslist welke munt ze aanneemt voor belastingen. Hiermee wordt waarde gegeven aan fiatgeld.' Fiatgeld is geld waarvan de waarde niet langer gedekt wordt door de waarde die het als gebruiksgoed (zoals goud) heeft en dat niet vrijwillig op de markt is ontstaan maar waarvan de overheid verplicht dat mensen het accepteren als betaalmiddel.

Lietaer: 'De media spreken van de "crisis" in enkelvoud. Maar tussen 1970 en 2010 zijn er wereldwijd 144 bankencrashes geweest en 204 monetaire crashes. Daarnaast zijn er 72 sudden death crises geweest, waarbij Griekenland nog niet eens is meegeteld. Dat zijn in totaal 425 systemische crises over 40 jaar. Gemiddeld tien crises per jaar!

Een systeem met zoveel crashes is toch niet betrouwbaar? Een vliegtuig of auto met zoveel gebreken hadden we al lang afgekeurd. Wat moet er nog meer gebeuren voor we ingrijpen? De media negeert deze structurele crises van ons systeem en focust alleen op de meest recente.'

Complex flow networks

Lietaer zoekt naar de Nederlandse vertaling voor het begrip complex flow networks. 'Complexe stromingsnetwerken?', vraagt hij de zaal, maar houdt het vervolgens toch maar op de Engelse term. Lietaer: 'Een complex flow network is een systeem waarin iets stroomt, zoals een bos, waarin de zon een rol speelt, maar ook planten en dieren. Zo zijn er duizenden ecosystemen in de wereld. Ze zijn allemaal verschillend, maar hebben tenminste één ding gemeen: ze zijn duurzaam, anders zouden ze niet meer bestaan.'

Lietaer leidt in de VS een team van onderzoekers die deze systemen onderzoeken. Ze proberen onder andere de vraag te beantwoorden: 'What else do they have in common?' Lietaer: 'Twee structurele variabelen bepalen de aard van een ecosysteem: diversiteit en interconnectiviteit. Deze variabelen zitten altijd in een bepaalde range. Er bestaat een minimum- en een maximumniveau van diversiteit.

Teveel nadruk op efficiëntie, door processen te stroomlijnen, de diversiteit terug te brengen en de interconnectiviteit te verminderen, zal leiden tot het in elkaar storten van het systeem. Een dennenbos is heel effectief, maar één sigaret en het is weg. Of neem een elektriciteitsnetwerk, ook een complex flow network. Grote black-outs zijn vaak het gevolg van teveel efficiëntie,wat leidt tot kwetsbaarheid van het systeem. Teveel diversiteit en interconnectiviteit aan de andere kant, leiden tot stagnatie. Dan is er niet genoeg dynamiek en volume.'

Civics , WIR's en C3's

'Economie is een complex flow network waar geld doorheen vloeit. Het is een monocultuur, want we hebben maar één soort geld, daarom hebben we crashes en dat zal zo doorgaan. De oplossing is een monetair ecosysteem. Dat is geen metafoor, je mag het letterlijk nemen, zoals een wetenschappelijke beschrijving. Je ziet wat er gebeurt in Griekenland, dat is een catastrofe.

De oplossing is dat regeringen en ondernemingen hun eigen geld gaan scheppen. Op dit moment is het 100 procent euro of 100 procent niet-euro. Mijn voorstel zou zijn dat de Grieken verdergaan met het gebruiken van de euro voor internationale handel, toerisme etc. Maar de steden of regio's zouden 'civics' moeten scheppen, die staan voor bijvoorbeeld een uur van een dienst die nuttig is voor de stad, op het gebied van cultuur, ecologie etc.

De stad schept die civics bijvoorbeeld via je mobiele telefoon waarbij je telefoonnummer je rekeningnummer is. NGO's kunnen de rol spelen die nu ondernemingen spelen. Elk huishouden moet bijvoorbeeld 20 civics leveren, belastingen worden betaald in civics. Iemand die geen of te weinig civics heeft, koopt ze in euro's van iemand anders om belasting te kunnen betalen.'

'Een andere oplossing betreft de ondernemingen. In Zwitserland heb je de WIR, een lokale munteenheid met dezelfde waarde als de Zwitserse franc. De WIR bestaat al 75 jaar, 65.000 personen en ondernemingen doen eraan mee, en toch is deze alternatieve munt relatief onbekend.

Tijdens een recessie nemen de transacties in WIR's toe en bij een economische boom dalen die juist. Het volume van de WIR is klein, maar kritisch voor de stabiliteit van de Zwitserse economie. De Zwitserse economie is bovendien stabieler dan die van zijn buurlanden.' (voor een heldere uitleg van de werking van de WIR klik hier)

De Terra

'De volgende monetaire crisis betreft waarschijnlijk de dollar, niet de euro. De dollar is een cruciale schakel in ons wereldwijde systeem. Maar de toekomst van de dollar ligt buiten de VS. Als OPEC-landen geen olie meer verkopen in dollars, dan crasht het systeem. We zouden een nieuwe wereldmunt moeten ontwikkelen die niet tegelijkertijd een nationale munt is.

Dat zou de 'Terra' kunnen zijn. De Terra is gebaseerd op een 'mand' van grondstoffen, zoals olie, graag, koper, staal met een negatieve rentevoet, zodat speculatie wordt tegengegaan. De Terra kan worden uitgegeven als inventory receipt, daarmee kan ik anderen betalen via een elektronische munt voor internationale handel, waarmee het bovendien geen probleem is om het te scheppen. Terra's zijn automatisch inwisselbaar, want alle grondstoffen hebben een prijs in een nationale munt.' (meer lezen over de Terra? Klik hier)

'Alle matrifocale gemeenschappen (gemeenschappen waar vrouwelijke waarden centraal staan) uit de geschiedenis kenden systemen met lokale munten. Vaak was er een munt voor handel met mensen die je niet kent, bijvoorbeeld zilver voor de handel tussen Egypte en Mesapotamië, en in Frankrijk tijdens de Notre Dame-periode koninklijke munten.

Maar daarnaast waren er lokale munten (ruileenheden), bottom-up ontstaan. Zo had je in Languedoc alleen al 17 verschillende muntsoorten. In Egypte had je receipts van voedsel opgeslagen in de piramides als lokale munt. Helaas hebben we een blinde vlek voor onze matrifocale geschiedenis.'

Weg met het monopolie van bankleningengeld

Er zijn zes Nobelprijzen: Vrede, Literatuur, Geneeskunde, Natuurkunde en Scheikunde en Economie. Maar die laatste is de enige die niet door meneer Nobel is bedacht en in 1895 is ingesteld, maar veel later, in 1968, is toegevoegd aan het rijtje. Bovendien wordt deze Nobelprijs gesponsord door de Zweedse centrale bank. Geen wonder dat er nooit een Nobelprijswinnaar van de Economie is geweest die kritisch is op ons monetair systeem.

Er is een zeer sterke lobby van onder andere centrale banken om het huidige systeem te behouden. Centrale banken mogen onafhankelijk zijn van de politiek, ze zijn dat niet van de banken en de financiële wereld. Het is tijd om wakker te worden. Ons geldsysteem is structureel instabiel, regeringen weten niet wat ze moeten doen, terwijl ze wel iets kunnen doen: ruimte geven aan alternatieve munten. Daarnaast kunnen bedrijven als Philips of Shell Terra's ontwikkelen. We moeten weg van het monopolie van één soort geld.