Over het onvermogen van de westerse wereld om de grenzen van haar succes te erkennen
Naast voedsel en onderdak wil de mens de ervaring dat zijn leven zin heeft. De markt biedt daar de uitgelezen mogelijkheid voor. Dit leidt tot overconsumptie en uitbuiting van de aarde. De klimaatcrisis is, volgens theoloog Jurjen Donkers, vooral een zingevingsprobleem.
'Life is like riding a bicycle; to keep your balance you must keep moving', zei Albert Einstein eens. Om als mens gaande, in beweging, te kunnen blijven, zijn niet alleen voldoende voedsel en een veilige omgeving een voorwaarde; even fundamenteel is voor hem de ervaring dat zijn bestaanzin heeft. Hij wil zichzelf en de hem omgevende werkelijkheid kunnen begrijpen en in perspectief kunnen plaatsen, om daar zodoende iets mee aan te kunnen. Met andere woorden: hij wil een betekenisvolle toekomst voor zich zien waarheen hij zich bewegen kan. Wat de precieze gedachtegang is achter de huidige GroenLinksslogan is mij niet bekend, maar deze duidt hoe dan ook op niets minder dan een noodzakelijke levensvoorwaarde. Waar mensen immers van zichzelf of van hun omgeving vervreemd raken, hun existentie niet meer lijkt te zijn dan een 'bestaan', daar is van 'zin in de toekomst' al snel geen sprake meer en is de conclusie dat het zo niet verder kan.
De ervaring dat het zo niet verder kan kennen we heden ten dage samenlevingsbreed, nu langzaam het besef doordringt dat wij ten bate van onszelf stelselmatig een veel te groot beroep doen op de aarde. Ons vertrouwen in de toekomst wordt ondermijnd door de gevaren die daardoor ontstaan voor ons eigen voortbestaan en dat van komende generaties. Maar tegelijkertijd is de kapitalistische economie, met haar overmatige beroep op aardse ecosystemen, nog altijd onze belangrijkste bron van vertrouwen. Paradoxaal genoeg wordt in deze tijden van crisis er dus alles aan gedaan om diezelfde economie weer snel in het gareel te krijgen. Onderwijl verdwijnt het thema duurzaamheid naar de achtergrond van het politieke en maatschappelijke debat.
De economie brengt verlossing
Die paradox wordt beter begrijpelijk wanneer we de klimaatcrisis bezien vanuit het perspectief van zingeving. Hoe mensen hun samenleving inrichten wordt namelijk in essentie daardoor bepaald. Het feit dat onze huidige samenleving zo sterk gericht is op de economie, en daaraan haar vertrouwen in de toekomst ontleent, komt eruit voort dat die economie in de loop der tijd veel meer is geworden dan een systeem dat ons voorziet in voedsel en onderdak. Wat zij ons biedt is niet minder dan de verwerkelijking van een westers mens- en wereldbeeld dat terug gaat tot aan de vroegste dagen van het christendom. Verlossing, een leven in vrijheid, werd hier een zaak van het individu, dat werd opgeroepen tot een persoonlijk geloof in de opgestane Christus. Waar men elders, zowel in de joodse als omringende culturen, veeleer als natie voor het aangezicht van zijn (stam)god stond, daar werd in het christendom persoonlijke vroomheid een centraal punt in het geloofsleven. De Reformaties van de 16e eeuw gingen daar op terug: toegang tot het Paradijs kon niet afhankelijk zijn van het te biecht gaan bij de clerus of het betalen aan de kerk. Met de verwetenschappelijking van het wereldbeeld vanaf de 17e eeuw, verdween God echter langzaam uit beeld en bleek de hemel voor mensen een te abstract fenomeen te zijn geworden om nog hun gelukzaligheid op te projecteren. Daarmee werd uiteindelijk alle ruimte geboden aan het individu dat los van God op aarde zijn eigen hemel poogt te verwezenlijken.
Het ontbreekt hier aan ruimte voor een gedegen beschrijving van dergelijke ontwikkelingen. Maar essentieel is mijns inziens, en ik voeg me daarmee bij ondermeer de Leidse godsdienstsocioloog Meerten ter Borg, dat de van oorsprong door het christendom geïnspireerde emancipatie van de gelovige mede bepalend is geweest voor hoe de moderne westerling zin wenst te geven aan zijn bestaan, en de wijze waarop hij dit in zijn dagelijks leven veelal doet, namelijk middels het zingevende discours dat de vrije markt heet. Alhier wordt hem tot in den treuren, impliciet dan wel expliciet, duidelijk gemaakt: u bent een uniek individu aan wie alle ruimte moet worden geboden om op geheel eigen wijze vorm en richting te geven aan uw bestaan. Dit impliceert twee belangrijke hedendaagse opvattingen aangaande zingeving: het individu wil en kan deze onderneming in zijn eentje aan, en is vaak ook zelf het object ervan.
De markt biedt alle mogelijkheden
Moderne vrijheid is de vrijheid van het individu dat niet ongewenst bemoeienis van anderen wil ondervinden. In lijn daarmee ligt de wens ook zo veel mogelijk de grenzen te slechten die zijn eigen lichaam en zijn natuurlijke omgeving aan hem opwerpen. Dit is steeds meer het referentiekader geworden van waaruit hij naar de wereld kijkt. De vrijheid als individu voor God te staan is mettertijd verbreed naar de vrijheid om je als individu op basis van eigen voorkeuren door de werkelijkheid te bewegen en daarbij zo min mogelijk gehinderd te worden . En de markt is bij uitstek degene die hem daartoe de mogelijkheden biedt. Mensen hebben massaal van 'shoppen' hun hobby gemaakt, niet alleen omdat het een ontspannende vorm van vrijetijdsbesteding is. De gretigheid waarmee men zich langs winkeletalages begeeft komt er deels uit voort dat wat hier geëtaleerd wordt, een schijnbaar oneindigende reeks mogelijkheden is van manieren om aan het uniek veronderstelde 'zelf' vorm te geven. En heeft men uit het aanbod eenmaal zijn keuze gemaakt, dan is het enige noodzakelijke om iets in handen te krijgen het trekken van de portemonnee. Geen kassier zal je vragen je te verantwoorden voor wat je gekozen hebt. Het is: 'u vraagt en betaalt, wij draaien.' En belangrijk ook: je hoeft op de markt niet bij eenmaal gemaakte keuzes te blijven. Voor de moderne westerling betekent stilstand achteruitgang; hij heeft pas zin in de toekomst wanneer die toekomst nog mooier is dan vandaag. Met een zich almaar vernieuwend aanbod komt de markt ook aan die wens tegemoet.
Wat op de markt echter voortdurend ontkend wordt is dat zingeving nooit een puur individuele aangelegenheid kan zijn. Want wat doet men zodra die fel begeerde nieuwe auto is aangeschaft: men plaatst er een foto van op Facebook, in de hoop daarbij minstens dertig 'likes' te ontvangen. Al begeeft de vrije, reislustige westerling zich naar verre oorden, er moet middels een weblog uitgebreid verslag van worden gedaan aan het thuisfront. Want dat heeft hij toch altijd weer nodig: een vertrouwde omgeving die hem erin bevestigt dat wat hij denkt en doet zinnig is. Dankzij de techniek kan de markt het individu ook daarin voorzien. Maar blijft reactie op zijn nieuwe auto of reis naar Tanzania uit, dan slaat de twijfel toe. Die ligt in de moderne samenleving heel snel op de loer. Onder invloed van individualisering, globalisering, en voortdurende verandering, plaatsvindend op de markt en onder invloed van de markt, dreigt men zich maar al te snel vervreemd te voelen van de werkelijkheid. Voor je het weet stuit je op de desinteresse of afwijzing van de ander, die er blijkbaar afwijkende voorkeuren en ideeën op nahoudt, of blijk je achter te lopen bij de nieuwste modetrends of technische snufjes. Noodgedwongen is de moderne mens dus een aanzienlijk deel van zijn tijd en energie kwijt aan het zoeken naar gelijkgestemdheid en het zorgen dat hij 'bij de tijd' blijft. Met het nieuwste type iPad twittert hij er dus dagelijks lustig op los. Moderne zingeving is mede dankzij de markt een succesvolle, maar tegelijkertijd onzekere en rusteloze bedoening.
Wij weten dat we met een almaar uitdijend consumptiepatroon het milieu en dus onszelf onherstelbare schade toebrengen, maar blijken tegelijk niet in staat afdoende in te zetten op een duurzamere manier van leven. Dit heeft met meer te maken dan het nuchtere feit dat de mens een hardnekkig gewoontedier is. Aan wat de westerling gewoon is te doen ligt een mensbeeld ten grondslag van een wezen dat zich onafhankelijk door de werkelijkheid wil bewegen, zin aan zijn bestaan ontleent wanneer hij de ervaring heeft de wereld naar zijn hand te kunnen zetten, en dat in toenemende mate. Ten bate daarvan wordt veelal ontkend dat van onafhankelijkheid helemaal geen sprake kan zijn, noch van zijn samenleving noch van de natuur. De vrije markt speelt daarin een aanzienlijke rol. Zij kan in haar huidige vorm slechts blijven voortbestaan door almaar te bevestigen dat genoemd beeld van mens en wereld juist is. En tegelijkertijd komt zij tegemoet aan de onzekerheden die individuen daardoor ervaren ten aanzien van wie zij zijn. De 'I like'-knop van Facebook is een gouden vondst: deze voorkomt dat mensen in een woud aan zinmogelijkheden in een identiteitscrisis belanden.
De vrijheid is begrensd
Voor een duurzamer toekomst is het noodzakelijk te onderkennen dat onze individuele vrijheid en identiteit slechts kunnen bestaan in afhankelijkheid van en relatie tot anderen en onze natuurlijke leefomgeving, en dat die vrijheid dus begrensd is. Vanuit deze onderkenning moet gezocht worden naar zingevingsalternatieven die op het milieu een veel minder groot beroep doen. Maar zolang de markt, en in navolging daarvan een veelheid aan maatschappelijke instituties, doen alsof zij in ruil voor weinig de wereld aan de voeten van het individu willen leggen, en wij daar als consument zin aan ontlenen, zal daarvan weinig terecht komen. Immers, meer nog dan om de instandhouding van het milieu, bekommert de mens zich vanuit zijn aard om de instandhouding van de zinnigheid van zijn bestaan, zonder welke hij in dat bestaan eenvoudigweg niet gaande kan blijven. Juist het succes, en tegelijkertijd ook de kwetsbaarheid van moderne zingeving, zoals die plaatsvindt op de vrije markt, maken dat wij daardoor zozeer worden opgeslokt. De klimaatcrisis is dus ook een zingevingsprobleem: zij dwingt ons dat succes ter discussie te stellen, en te zoeken naar alternatieven waarvan nog maar moet blijken of die het vrijgevochten individu genoeg zin in de toekomst kunnen verschaffen.
Dit stuk verscheen eerder in De Linker Wang van mei 2012.