Nieuwe grondslagen
Europa staat op een tweesprong – bifurcatie in jargon – en heeft de keuze om op de huidige weg verder te gaan, of een radicaal andere richting te kiezen. Zoals uit de titel van zijn boek blijkt, pleit Balibar voor die radicaal andere weg: een Europa op nieuwe grondslagen. De Europese Unie is volgens hem onmisbaar om vraagstukken zoals migratie, klimaatverandering en belastingontduiking aan te kunnen pakken. Wel moet de EU dan worden omgevormd van een technocratische organisatie tot een ‘transnationale democratie’, waarin alle burgers uit alle landen actief deel kunnen nemen.
In Balibars betoog staan twee grondslagen centraal. In de eerste plaats een solidair Europa. Deze solidariteit moet onder meer vorm krijgen in een Europese transferunie waarin de welvarende landen arme landen financieel steunen. Eén gedeelde munt vraagt om één economisch beleid inclusief belastingen. Daarnaast is in Balibars ogen politieke solidariteit onmisbaar. Ook migranten zouden aanspraak moeten kunnen maken op Europees burgerschap dat hun sociale rechten moet garanderen.
De tweede grondslag is de democratisering van het gehele Europese systeem op alle niveaus. Balibar denkt hierbij niet aan een soort superstaat: door de grote onderlinge verschillen tussen de Europese landen is dit een utopie. Hij pleit voor een democratische federatie waarin op lokaal, regionaal, nationaal en Europees niveau burgers meer inspraak en macht zouden moeten krijgen. Het representatieve politieke systeem moet op de schop. Met meer directe inspraak zouden burgers weer controle krijgen op hun eigen bestuur, in plaats van de experts.
Democratische bewegingen zoals het Spaanse Podemos zouden het fundament van deze Europese democratie moeten vormen. Hoe gaat dit dan precies in zijn werk? Balibar suggereert dat een nieuwe linkse partij een verbinding moet maken tussen verschillende progressieve bewegingen. Zo kunnen deze groepen de krachten bundelen om een Europa op nieuwe grondslagen tot een realiteit te maken.
Als lezer blijf je vervolgens wel zitten met de vraag: wat voor hervormingen zijn precies nodig voor een EU op nieuwe grondslagen? Vanuit dit oogpunt is Balibars schets wat onbevredigend. Zijn terughoudendheid om hier uitspraken over te doen heeft als voordeel dat burgers de nodige ruimte hebben om zelf invulling te geven aan hun Europese transnationale democratie. Balibar schetst slechts de richting die Europa volgens hem zou moeten kiezen.
Burgerschap
Bij het samenstellen van een bundel bestaande uit essays is de uitdaging te veel overlap te vermijden. De kritiek op het neoliberalisme, de verwerping van de nationalistische reactie op de vluchtelingencrisis en de noodzaak voor meer democratie zijn thema’s die met enige regelmaat terugkeren. Soms is dit verhelderend, wanneer de filosoof een nieuw aspect van het thema of de relatie tussen zijn verschillende argumenten belicht. Een nieuw concept van burgerschap speelt een rol in de garantie van de rechten van migranten (verruiming) en is een cruciaal onderdeel van zijn visie op participatieve democratie (actief burgerschap). Soms bekroop mij echter een déjà vu-gevoel: heb ik dit niet al gelezen?
Verder steunen Balibars argumenten met enige regelmaat op uitgebreide technische analyses. Hij gaat het gebruik van jargon zoals bifuricatie (tweesprong) en plethos (de menigte) niet uit de weg. De vertaler doet weliswaar goed recht aan Balibars ideeën, maar zulke woordkeuzes maken zijn argumentatie soms minder toegankelijk. Argumenten vragen al met enige regelmaat kennis van de Europese Unie om ze te kunnen volgen.
De bundel Voor een ander Europa geeft mooi inzicht in Balibars visie op Europa. Deze uitgesproken linkse visie probeert ook recht te doen aan de realiteiten van globalisering en nationale diversiteit. Geen Europese technocratie of zelfs democratische superstaat, maar een transnationale democratie gestoeld op solidariteit en actief burgerschap op lokaal, regionaal, nationaal en Europees niveau. Een democratie waarin de burger centraal staat, in plaats van de regels. Volgens Balibar kan een solidair democratisch Europa het nationalistische tij keren. Een hoopvolle boodschap, maar er is wel werk aan de winkel.
