Interview met Reint Jan Renes en Christine Bleijenberg

‘Ze zijn voorstanders van windmolens. Maar toch niet zo dicht bij hun Amsterdamse woonwijk IJburg’. Deze kop in de Volkskrant dit voorjaar vatte een probleem samen dat menig GroenLinks-politicus herkent: zelfs fervente voorstanders van klimaatmaatregelen komen in verzet als de windmolen of het zonnepark te dicht bij hun eigen achtertuin komt.

Het Nimby-verwijt is snel gemaakt en de lokale overheid zit met de handen in het haar: hoe moeten zij ooit de klimaatdoelen en de RES-opgaven halen als de buurt in opstand komt? Want naarmate de plannen voor windmolens en zonneparken concreter worden, groeit ook het verzet – zelfs onder mensen die allang overtuigd zijn van de noodzaak van de energietransitie.

Dit is koren op de molen van gedragswetenschapper Reint Jan Renes, die zich als lector Psychologie van een Duurzame Stad aan de Hogeschool van Amsterdam bezighoudt met de gedragspsychologie achter duurzaamheid. Veel mensen maken zich druk over het klimaat, maar voelen als puntje bij paaltje komt weinig voor klimaatvriendelijkere keuzes – of de komst van windmolens en zonneparken. Renes onderzoekt wat er nodig is hen hiervoor toch te motiveren.

Hij was een van de promotoren van Christine Bleijenberg, die dit voorjaar aan de Radboud Universiteit Nijmegen promoveerde op een proefschrift over de betekenis van gesprekken voor lokale participatieprocessen. Enkele van haar artikelen werden opgenomen in het recente advies van de Commissie-Brenninkmeijer over het betrekken van burgers bij de energietransitie (zie kader).

Van de toenemende protesten liggen Renes en Bleijenberg niet wakker; wél van de manier waarop menig gemeente met die protesten omgaat. “Al die protestborden betekenen dat er tenminste iets gebeurt, dat de klimaatplannen in maatregelen worden omgezet. Ik zou me pas zorgen maken als er geen enkel bord in de wei zou staan”, lacht Renes.

Bleijenberg: “Het effect daarvan is dat mensen de natuurlijke neiging krijgen zichzelf te versterken, zich in te graven in hun eigen verhaal. Het gemeentebestuur voelt een grote urgentie als het gaat om klimaat, en dan is het niet makkelijk om een stap terug te zetten in de plannen. De bezorgde bewoners op hun beurt gingen extra medestanders en argumenten verzamelen.”

Wat had de gemeente anders kunnen doen?

Renes: “De gemeente reageerde defensief: jongens, we zijn alleen nog maar bezig met zoekgebieden, er is nog niets besloten, rustig aan! Protesterende bewoners werden soms ook weggezet als halve wappies. Terwijl de gemeente ook had kunnen denken: hè hè, eindelijk zijn we ergens, ze zijn niet langer onverschillig. Wat fijn dat ze mee willen praten. Het had juist het startpunt van een gesprek kunnen zijn.”

Bleijenberg: “Bij veel ambtenaren en bestuurders bestaat afkeer voor dit soort ‘gedoe’. Het is ook spannend: je moet praten, wordt geconfronteerd met misschien wel goede argumenten. Gemeenten hebben daar, heel begrijpelijk, niet altijd zin in of ruimte voor. Het had geholpen als de gemeente de protesten geïnterpreteerd had als betrokkenheid in plaats van als weerstand.”

Wat gebeurt er bij mensen die geconfronteerd worden met windmolens in hun nabijheid, zoals op IJburg?

Renes: “Wat er bij ieder mens gebeurt wanneer de status quo verandert: ze zijn blij met wat ze hebben, zijn niet per definitie tegen verandering maar hebben er wel moeite mee als die verandering niet door henzelf geïnitieerd is. Dat is het moeilijke aan transities: er zit een hele grote menselijke dimensie aan, en die wordt vaak vergeten. We hebben alle aandacht voor de technologie of het proces, en daar hebben we ook voldoende experts voor in huis – het ambtenarenapparaat barst van de accountants, controllers en juristen.

Maar gedragswetenschappers bijvoorbeeld zijn er nauwelijks. Gemeenten missen daardoor vaak de expertise om het menselijke aspect als volwaardig onderdeel van een grote transitie mee te nemen. Dat menselijke aspect vraagt er soms om een paar stappen terug te zetten en het proces te vertragen in plaats van te versnellen. En dat is niet makkelijk voor gemeenten.”

De protesterende IJburgers kregen vaak het label Nimby opgeplakt. Onterecht?

Renes: “Het contact tussen burgers en de overheid is doorgaans vrij minimaal. En dan staat de gemeente ineens bij jou op de stoep met plannen voor windmolens. Vind je het gek dat mensen daarvan schrikken?

Gemeenten zouden er goed aan doen om eerst een contactmeting te doen, voordat ze met een wijk aan de slag willen. Op de schaal van 0 – ijskoud – tot 100 – smoorverliefd: hoe zit die relatie in elkaar? Als het richting ‘ijskoud’ is, zouden ze eerst in relatiebeheer moeten investeren voordat ze met windmolens op de proppen komen.”

Bleijenberg: “Eigenlijk zou je willen dat mensen direct naar de gemeente stappen en zeggen: ik ben geschrokken van wat ik las of hoorde, vertel me hier meer over. Maar meestal is dat lijntje er inderdaad niet en gaan mensen zelf informatie zoeken en zich organiseren. Dan kom je al snel in een strijd terecht. Door mensen weg te zetten als ‘nimby’ of ‘wappie’ ontneemt de gemeente zichzelf en de burgers de kans op een open gesprek.”

Sommige wethouders zeggen: deze windmolen of dit zonnepark komt er gewoon, anders gaan we onze doelstellingen niet halen. Daarna pas gaan ze met burgers in gesprek om de wensen en zorgen te adresseren. Hoe kijken jullie aan tegen die benadering?

Renes: “Dat is zeker een mogelijkheid. Soms ontstaat er juist door die duidelijkheid een soort rationalisatie, waarbij mensen accepteren dat er windmolens komen en binnen dat gegeven hun wensen gerealiseerd proberen te krijgen. Je moet dan als partij wel accepteren dat je mogelijk zetels verliest (lacht).

Maar als de gemeente ervoor kiest om de keuze voor energiemaatregelen samen met de gemeente te doen, moet ze het ook in het tempo van de burgers doen en niet bang zijn om mensen mede-eigenaar te maken van het vraagstuk. Dat vraagt ook wat van je ambtenaren. Ga eens kritisch na: hebben wij wel de juiste mensen in huis om die aanbevelingen van de commissie-Brenninkmeijer uit te voeren?”

Bleijenberg: “Ik krijg heel vaak de reactie ‘o ja, luisteren, dat kunnen wij wel’. Maar onder politieke druk en bij urgente vraagstukken als het klimaat is het niet altijd makkelijk om open te staan voor tegengeluiden. Het overgrote deel van de mensen gaat trouwens uiteindelijk mee in besluiten van de overheid, als ze zich serieus genomen voelen in het proces. En ja, er blijft altijd een club die vanuit een diepgeworteld wantrouwen tegen de overheid overal tegen zal zijn.”

Renes: “Ik vergelijk de relatie burger-overheid graag met die van een gezin: ook daar moet je op de lange termijn met elkaar verder. Bij elk conflict moet je nadenken over de manier waarop je de relatie ook de komende jaren nog goed houdt. Thuis hang ik ook geen briefje op als ik wil dat er iets gebeurt; daar ga ik over in gesprek.

En het betekent ook dat je niet alleen aandacht moet geven aan degene die het hardste schreeuwt, maar ook aan die twee gezinsleden die veel minder van zich laten horen. Gemeenten denken soms ook: de mensen laten niet van zich horen dus het zal wel goed zijn.”

In je oratie in mei zei je: de grootste bedreiging voor de aarde is de overtuiging dat de ander haar wel gaat redden. Zit die overtuiging ook achter de protesten tegen windmolens?

Renes: “Het is voor mensen niet makkelijk om zich te realiseren dat ook in een groot, collectief en ingewikkeld vraagstuk als het klimaat, hun individuele bijdrage essentieel is. Toen Milieudefensie de rechtszaak tegen Shell won, was iedereen opgelucht: mooi, Shell is aangepakt, dat is geregeld. Maar het ontslaat mij niet van de verantwoordelijkheid om ook mijn deel te doen. Hier treedt vaak het bystander effect op: ik kan ook snel doorlopen en doen alsof ik niets heb gezien.

Aan de andere kant vind ik het gevaarlijk om deze uitspraak te gebruiken in conflicten rond windturbines. De overheid kan dit gebruiken als argument dat burgers hun verantwoordelijkheid moeten nemen en niet moeten zeuren, maar de vraag is natuurlijk of burgers precies datgene moeten doen wat de overheid heeft bedacht.

Je kunt je trouwens ook afvragen of het nodig is dat in iedere regio windturbines komen. Dit vloeit voort uit de RES-strategie, maar in een voetbalelftal heeft ook niet iedereen dezelfde rol. Daar zouden we bij de energietransitie ook veel meer naar moeten kijken. We moeten in totaal zoveel CO2 besparen: op welke manier kunnen we dat in welke regio het beste doen? Waarom niet in Amsterdam inzetten op zonnepanelen en in andere regio’s op wind?”

Veel lokale politici bemerken een apocalypse fatigue onder burgers. Mensen haken af wanneer de gemeente maar blijft benadrukken hoe dreigend de klimaatsituatie is, maar zonder die urgentie komen ze ook niet in beweging. Hoe ga je daarmee om?

Renes: “Die apocalypse fatigue treedt vooral op als er geen koppeling wordt gemaakt tussen de urgentie en de concrete handelingen die je als individu kunt verrichten. Maak het tastbaar: de opwarming van de aarde is een groot, abstract probleem. Wat betekent dit precies voor onze stad of ons dorp?

In Amsterdam hangt een klimaatklok die laat zien hoeveel CO2 de stad uitstoot en hoeveel tijd er nog is om meer klimaatschade te voorkomen, maar die is niet gekoppeld aan wat ik als persoon kan doen. Dat zou al heel veel helpen. De meeste mensen voelen echt wel dat er iets moet gebeuren.”

- Commissie-Brenninkmeijer pleit voor burgerfora -

Burgerfora vormen een krachtige aanvulling op bestaande vormen van burgerparticipatie en inspraak. Dat stelt de adviescommissie onder leiding van voormalig ombudsman Alex Brenninkmeijer in het in maart dit jaar verschenen rapport Betrokken bij klimaat. Burgerfora aanbevolen. In opdracht van het kabinet onderzocht deze commissie hoe burgers beter betrokken kunnen worden bij het klimaatbeleid en welke rol burgerfora daarin kunnen spelen.

Burgerfora hebben de potentie om burgers beter te betrekken bij het vormgeven en uitvoeren van klimaatbeleid in Nederland, en kunnen een waardevolle bijdrage zijn aan onze democratie, schrijven de onderzoekers. Wel moet aan bepaalde randvoorwaarden voldaan worden.

Zo moet bij de keuze voor een burgerforum duidelijk zijn hoe het verbonden is aan het beleidsproces, moeten fora niet alleen ingezet worden om draagvlak te creëren maar vooral om burgers een stem te geven en tot beter beleid te komen, en moeten naast loting extra maatregelen genomen worden om representativiteit te garanderen.

Want, zo schrijven de onderzoekers: “Door een gevoel van urgentie over het klimaatprobleem of burgerbetrokkenheid, of enthousiasme over de methode zou men in de val kunnen trappen van een onvoldoende doordachte en niet financieel onderbouwde aanpak, te weinig commitment of gebrek aan onderzoek en reflectie.”

De keuze of en hoe burgerfora worden toegepast, ligt bij de politiek, stellen de onderzoekers nadrukkelijk.