Wat hebben de overname van de Hema, het nieuwe Pensioenakkoord en bedreigde diersoorten met elkaar gemeen? Het verdwijnen van geliefde winkelketens, nieuwe onzekerheden over onze oudedagvoorziening en vermindering van de biodiversiteit tonen allemaal de groeiende invloed van de financiële wereld op andere maatschappelijke domeinen.
De manier waarop wij verbonden zijn met wereldwijde financiële markten wordt aangeduid met de term financialisering. De Amerikaanse socioloog Greta Krippner omschrijft financialisering als een nieuw economisch fenomeen waarbij winsten vooral via financiële kanalen worden gegenereerd in plaats van via handel of productie.
De bijdrage van de financiële sector aan het Amerikaanse bbp is in vijftig jaar tijd verdubbeld, van ongeveer 12 tot bijna 25 procent; voor Nederland geldt hetzelfde. Niet alleen als gevolg van de winstgevendheid van financiële bedrijven, maar ook doordat andersoortige bedrijven financiële activiteiten zijn gaan ontplooien.
Denk aan General Motors of Ford, die inmiddels meer winst maken via kredietverstrekking dan via autoverkoop. Ook organisaties zonder winstoogmerk experimenteren steeds vaker met financiële activiteiten: van speculerende woningbouwcorporaties (derivaten) tot universiteiten (vastgoed).
Maar financialisering speelt zich niet alleen af op het niveau van de nationale economie; ook in het dagelijks leven is het financiële stelsel steeds prominenter aanwezig. Zo tonen onderzoeken aan dat kapitaaleigenaren (de aandeelhouders) ook binnen bedrijven, dus op de werkvloer, aan invloed hebben gewonnen. En met grote gevolgen: we weten inmiddels dat hogere beloningen voor aandeelhouders ten koste zijn gegaan van loonsverhogingen voor werknemers, terwijl de reële lonen voor werknemers al jaren achterblijven.
Zelfs onze bezittingen en schulden zijn gefinancialiseerd, oftewel gefaciliteerd door de financiële sector: hypotheken, pensioenregelingen, maar ook creditcards en studieleningen.
Eigenlijk kan alles gefinancialiseerd worden. En dat is meteen de kritiek van sommige wetenschappers op dit concept. Want als alles wat een beetje met finance te maken heeft financialisering heet, wat houdt het dan eigenlijk nog in?
Toch wint de term nog steeds aan populariteit en niet alleen binnen de wetenschap. De kracht van de term financialisering zit ‘m er dan ook in dat hij ons in staat stelt met een nieuwe blik naar de wereld te kijken. Een wereld waarin het financiële denken zo diep geworteld is dat we praten over ‘menselijk kapitaal’, en waarin we onze jongere generaties aansporen om ‘in zichzelf te investeren.’
En dit alles zonder stil te staan bij de verschraling die optreedt wanneer we sociale relaties gaan bezien in termen van risico en rendement – om nog maar te zwijgen van de sociaaleconomische ongelijkheid die dit tot gevolg heeft.
“ Het financiële stelsel is niet langer dienend aan de productieve economie of aan de samenleving, maar domineert deze ”
Want al deze ontwikkelingen hebben één ding met elkaar gemeen: het financiële stelsel is niet langer dienend aan de productieve economie of aan de samenleving, maar domineert deze in steeds grotere mate. En dat wordt door wetenschappers weer in direct verband gebracht met toenemende ongelijkheid, doordat mensen met inkomen uit vermogen steeds rijker worden ten opzichte van mensen met alleen inkomen uit werk.
Volgens het CBS bezaten de 10 procent rijkste Nederlandse huishoudens in 2017 maar liefst 64 procent van het totale vermogen en was er bij 10 procent van de huishoudens sprake van negatief vermogen. Van deze huishoudens waren de schulden dus groter dan de bezittingen.
En de schuldenberg blijft groeien: in 2019 hadden Nederlandse huishoudens in totaal 874 miljard euro aan schulden, een toename van 25 procent in tien jaar tijd. Niet al deze schulden zijn problematisch: de grootste schuldenpost, de hypotheken, draagt immers ook bij aan het bezit. Echter, bij maar liefst 650.700 Nederlandse huishoudens (8,3 procent) is er volgens het CBS sprake van problematische schulden.
Eén van de bekendste voorbeelden van financialisering is die in het bedrijfsleven, in het bijzonder binnen beursgenoteerde ondernemingen. Sinds de jaren zestig van de vorige eeuw veranderde het inzicht over de vraag wiens belang de onderneming moet dienen.
Onder invloed van Amerikaanse managementideeën ontstond die verandering eerst in de Verenigde Staten, waar managers en werknemers feitelijk steeds meer in dienst kwamen van de aandeelhouders. Immers, zo luidt de redenering, aandeelhouders verschaffen het kapitaal waarmee de onderneming risico kan nemen en moeten daarvoor worden beloond.
Ook grote Europese ondernemingen - voorheen toonbeelden van een socialer, continentaal kapitalisme - laten zich nu leiden door de kortetermijnbelangen van de aandeelhouder. In extreme vorm betekent dit: banen schrappen om hogere koerswaarde en dividenduitkeringen mogelijk te maken.
Gelukkig komen dit soort excessen in Nederland niet vaak voor. Wel blijkt uit onderzoek dat ook Nederlandse beursgenoteerde ondernemingen, zoals Philips en AkzoNobel, sinds de jaren negentig hun dividenduitkeringen hebben verhoogd terwijl het aantal banen is afgenomen.
Ook zijn er bedrijven zoals Shell die de eigen aandelen kopen om de marktwaarde ervan omhoog te stuwen. Inmiddels steken zij hier miljarden euro’s per jaar in, niet zelden met geleend geld. Het fiasco van het afschaffen van de dividendbelasting, waarmee de regering-Rutte de aandeelhouders van beursgenoteerde onderneming Unilever probeerde te paaien in de hoop een gedreigde verhuizing naar het Verenigd Koninkrijk te voorkomen, kan eveneens als uitvloeisel van het aandeelhouderskapitalisme gezien worden.
Zoals Dirk Bezemer het treffend beschrijft in Een land van kleine buffers: “De aandelenmarkt is de plek geworden waar aandeelhouders geld uit bedrijven halen – de omgekeerde wereld.”
En dit geldt niet alleen voor de aandelenmarkt, want bedrijven hoeven niet beursgenoteerd te zijn om dergelijke druk van de aandeelhouder te ondervinden. Een blik op de gemiddelde winkelstraat, waar private equity-investeerders inmiddels de dienst uitmaken bij bekende winkelketens als Action en de Hema, is voldoende.
Deze investeerders schaffen ondernemingen aan met geleend geld, met het doel ze binnen een aantal jaar met hoge winsten weer te verkopen. Ergens komt de rekening te liggen, want schulden moeten worden terugbetaald. Worden er winkels gesloten, arbeidsplaatsen geschrapt, of verdwijnt de keten in zijn geheel? Bij Hema, al jaren geplaagd door torenhoge schulden, is dit laatste – het doemscenario Vroom & Dreesmann – ternauwernood afgewend.
Een anders berucht voorbeeld is postorderbedrijf Wehkamp. Volkskrant-journalist Jeroen van Bergeijk beschreef vorig jaar nog hoe Wehkamp een exorbitante rente van 14 procent in rekening brengt op klantenkredieten en daarmee een van de belangrijkste schuldeisers van Nederland is geworden. En wie verdient daar aan?
Wehkamp is in handen van het Britse private equity-bedrijf Apax, dat weer pensioenfondsen onder haar investeerders kan rekenen. Datzelfde geldt voor Parcom, één van de nieuwe eigenaren van Hema.
En daarmee breidt het web van financialisering zich uit naar grote delen van de bevolking, wat ook wel democratisering van finance wordt genoemd. In Nederland is dit onder andere zichtbaar bij de arbeidsvoorwaardelijke pensioenregelingen, waaraan een zeer grote meerderheid van de werknemers aan deelneemt. Dit pensioen wordt gefinancierd door kapitaaldekking: premies betaald door werknemers en werkgevers worden samengebracht in een pensioenfonds, dat vervolgens in financiële markten belegt.
De combinatie van kapitaaldekking en hoge deelname heeft ons land geen windeieren gelegd. Als we de arbeidsvoorwaardelijke pensioenen afzetten tegen het bbp, dan heeft Nederland het grootste pensioenvermogen ter wereld. Toch betekent dit niet dat ons pensioen daarmee ook zeker is gesteld.
Sinds de financiële crisis van 2008 kunnen Nederlandse pensioenfondsen steeds vaker niet aan toekomstige verplichtingen voldoen, althans op paper. Daardoor is het uitstellen van indexatie (de periodieke compensatie van de pensioenaanspraak voor loon- en/of prijsstijgingen) en dreigende kortingen van pensioenaanspraken voor veel Nederlanders een realiteit geworden.
Dankzij het recente Pensioenakkoord zullen pensioenaanspraken in de toekomst nog sneller aan veranderingen in financiële markten worden aangepast. Daarmee neemt de afhankelijkheid van de deelnemer van diezelfde financiële markten toe. Met andere woorden: het nieuwe pensioenstelsel versterkt de financialisering van onze oudedagvoorziening.
Voor voorstanders van het nieuwe pensioenstelsel zijn deze maatregelen essentieel om het pensioenstelsel bestand te maken tegen de vergrijzing en de veranderende arbeidsmarkt. Critici wijzen echter op de risico’s die nog verder verschuiven van de werkgevers naar de werknemers. Dat is wellicht een welkome stap voor aandeelhouders, maar betekent meer onzekerheid voor de oude dag.
En ook niet onbelangrijk: pensioenfondsen zijn niet langer de ‘slapende reuzen’ van weleer, maar machtige spelers in mondiale financiële markten waar de gemiddelde deelnemer weinig controle over heeft.
Uiteraard is finance niet inherent slecht. Dankzij financiële producten kunnen veel mensen waardevolle ambities realiseren, zoals studeren of een eigen woning. Wel is het van belang om de excessen van de gefinancialiseerde samenleving in te perken.
Noodzakelijk daarvoor is de politieke bereidheid van onze volksvertegenwoordigers, die lef zullen moeten tonen om een andere weg in te slaan. Want de nadelige gevolgen van financialisering zijn immers ook het gevolg van actief overheidsbeleid, bijvoorbeeld het mogelijk maken van zeer riante hypotheken of het vervangen van de basisbeurs door studieleningen.
Ook draagt de overheid in hoge mate bij aan de schuldenproblematiek. De Belastingdienst en de zorgverzekeraars staan elk in de top drie van grootste schuldeisers, onder andere vanwege het ingewikkelde toeslagensysteem. Beter beleid kan het verschil maken tussen een financieel stelsel dat de weg naar een beter leven ondersteunt, of deze weg juist voor steeds meer mensen afsluit.
Grote, institutionele beleggers domineren momenteel de financiële markten. Niet alleen pensioenfondsen maar ook mutual funds, bijvoorbeeld staatsinvesteringsfondsen als het Noorse Government Pension Fund Global, of de China Investment Corporation en de door hen ingehuurde vermogensbeheerders als BlackRock, beheersen zoveel vermogen dat zij grote invloed hebben op kapitaalvragende bedrijven en overheden.
Het is daarom essentieel dat deze grote beleggers hun financiële macht inzetten ten behoeve van de klimaattransitie. De grootste uitdaging daarbij is om beleggers met een winstoogmerk te bewegen hun vermogens te investeren in groene activiteiten en projecten, waarvan de uitkomsten zich niet altijd direct laten vertalen in klinkende munten.
Binnen de Europese Unie zijn daarom stappen genomen om duurzame en groene beleggingen aantrekkelijker te maken. Voorbeelden zijn de recent aangenomen classificatie (taxonomie) van duurzame beleggingen, de nog in te voeren standaard voor groene obligaties, en het ecolabel voor retailbeleggingen.
Eén manier om private beleggers te verleiden de klimaattransitie te financieren is middels zogeheten impact bonds. Deze worden ook in Nederland op kleine schaal gebruikt om bijvoorbeeld projecten op het gebied van werkgelegenheid of gezondheidszorg te financieren.
Sinds een aantal jaar worden impactobligaties ook ingezet voor ‘groene’ of ‘blauwe’ projecten. Zo kondigden de Zoological Society of London en Conservation Capital vorig jaar de zogenaamde rhino impact bond aan, een nieuw financieel instrument om geld op te halen voor de bescherming van de neushoorn.
Het instrument werkt eigenlijk als een lening. Beleggers kopen een impact bond, waarmee de organisaties conservatieprojecten kunnen opzetten. Aan die projecten zijn bepaalde doelstelling verbonden, in dit geval een toename van 65 procent in de zwarte neushoornpopulatie na vijf jaar. Als die doelstellingen behaald worden, ontvangen de beleggers hun inleg plus rente. Worden de doelen niet behaald, dan ontvangen de beleggers niets.
De rentebetaling wordt de eerste paar jaar gefinancierd door liefdadigheidsinstellingen, daarna is het de bedoeling dat het project zelf inkomsten genereert door ecotoerisme en andere commerciële activiteiten.
De rhino bonds zijn een voorbeeld van zogenaamde groene obligaties, waar ook climate bonds (obligaties voor klimaatprojecten) onder vallen. Ook kunnen beleggers geld inzetten op het verminderen van de plastic soep in de oceanen, de zogenaamde blue bonds.
Eilandengroep de Seychellen is inmiddels de eerste staat die een blue bond heeft ingezet om plaatselijke ecosystemen te beschermen. Ook hier kunnen we twee perspectieven op loslaten. Enerzijds zijn impact bonds een creatieve manier om kapitaal te mobiliseren voor groene of blauwe projecten die anders niet opgezet zouden worden.
Anderzijds is het enorm tragisch dat dergelijke projecten alleen de moeite waard worden geacht als er iets te verdienen valt. Volgens Sarah Bracking, hoogleraar aan King´s College London, is dit de reden waarom veel impact bonds uiteindelijk onsuccesvol zijn.
Immers, door het winstoogmerk van een impact bond wordt er uiteindelijk nog steeds rendement onttrokken aan de natuur in plaats van deze te beschermen op basis van haar intrinsieke waarde.
Daarom zijn er twee soorten veranderingen nodig. Aan de ene kant moet het financiële stelsel eerlijker en socialer worden. Aan de andere kant moeten we onze afhankelijkheid van het financiële stelsel verminderen.
“ De overheid kan weer een grotere rol spelen bij het financieren van oudedagvoorzieningen, onderwijs of volkshuisvesting, bijvoorbeeld door hogere belastingen op winst en vermogen ”
Waarom niet meer inspraak voor pensioenfondsdeelnemers in het (maatschappelijk) beleggingsbeleid of het nieuw te lanceren Nationale Groeifonds koppelen aan activiteiten die een rechtvaardige energietransitie ondersteunen? Of het uitbreiden van de voorwaarde aan de NOW-regeling dat bedrijven geen dividend uitkeren als zij noodhulp ontvangen, om te voorkomen dat ook na de coronacrisis aandeelhouderswaarde ten koste gaat van werknemers of de samenleving?
Ook zou de overheid weer een grotere rol kunnen spelen bij het financieren van oudedagvoorzieningen, onderwijs of volkshuisvesting, bijvoorbeeld door middel van hogere belastingen op winsten en vermogens. Dat politieke partijen het inmiddels eens zijn over het afschaffen van het leenstelsel voor studenten is een stap in de goede richting ter verlaging van de schuldenberg.
De mogelijkheden zijn talrijk, maar voor een ontmanteling van het financialiseringsweb zullen we de gang naar de stembus moeten maken.
Dit artikel staat in het lentenummer van de Helling ?, jaar 2021. Altijd de nieuwste artikelen lezen? Word abonnee van het tijdschrift. Je ontvangt dan vier keer per jaar het tijdschrift per post. Of kies voor het online abonnement en lees de Helling digitaal.
De Helling draagt bij aan verdieping en politieke visievorming binnen GroenLinks. Met een abonnement steun je het werk van het tijdschrift en Wetenschappelijk Bureau GroenLinks.