We komen tegenwoordig om in de boeken die kritisch zijn op het huidige economische systeem. Die boeken richten zich enerzijds op de regulering van dat systeem: hoe kunnen we binnen de aannames en wetten van de vrije markt de ​​economie rechtvaardiger en groener inrichten? Hoe kunnen we het beste van de markt behouden en het slechte vaarwel zeggen?

Zo pleit bijvoorbeeld econoom Mariana Mazzucato in een drietal boeken voor ‘een meer ondernemende staat’, een nieuwe waardering voor zaken in onze samenleving die niet in cijfers te vatten zijn, en een ‘missie-economie’: we ​​moeten weer grote doelstellingen hebben, zoals een man op de maan zetten dat ook was. Op deze manier kunnen mensen weer het gevoel krijgen dat zij deel zijn van een groter project en dat het kapitalisme en de winstlogica binnen de markteconomie wel degelijk voorspoed kunnen leveren.  

Anderzijds zijn er auteurs die het juist buiten het huidige systeem zoeken. Die schetsen of een geheel nieuwe economie, zoals Thomas Piketty dat tracht te doen met zijn ‘participatieve socialisme’ in Kapitaal en ideologie, of ze schetsen een breder beeld van wat kapitalisme als systeem is: een onderwerping van mens en natuur, waarbij zijn logica ons hele leven overneemt.

Het kapitalisme wil overheersen, en kolonialisme is daarom een intrinsiek deel van zijn geschiedenis. Amitav Ghosh illustreert dit in zijn boek The Nutmeg’s Curse. Ook zijn er auteurs die laten zien hoe kapitalisme ons onze verbeeldingskracht ontneemt. Mark Fishers Kapitalistisch realisme is hier een goed voorbeeld van. Hij laat zien hoe het kapitalisme en de taal van de mensen die dat systeem direct en indirect verdedigen, een sterk element van onvermijdelijkheid kennen. Een taal van menselijke vooruitgang, groei, productie en meritocratie. Het is een taal van winnaars. Het kapitalisme? Daar willen we bij horen.

Kernmaatregel 

In het boek Er is leven na de groei laveert Paul Schenderling tussen verbetering en vervanging van het huidige systeem. De econoom schreef het samen met een schrijverscollectief van twaalf denkers, die verbonden zijn aan verschillende politieke partijen. Het is een zeer toegankelijk boek, waarin op duidelijke wijze wordt uitgelegd welke concrete maatregelen ons richting een samenleving kunnen brengen waarin onze toekomst ‘realistisch wordt veiliggesteld’ en we de aarde niet uitputten. Een samenleving waarin economische groei niet langer vooropstaat.

In het boek worden veel thema’s besproken, van de zorg tot landbouw en industrie. Maar er is een ‘kernmaatregel’ die volgens Schenderling meteen ingevoerd moet worden: een ​​​​eerlijke (lees: progressieve) heffing op consumptie, gepaard met net zo eerlijke vermogensbelastingen. Deze belasting op consumptie kan volgens hem de wereld veranderen.

Ook kunnen mensen, mede omdat de ​progressieve vermogensbelasting een radicale verlaging van de belasting op arbeid kan bekostigen, een andere beleving van welvaart krijgen. Sociale en culturele normen zullen veranderen. Door minder te consumeren of te produceren – of dit bewuster te gaan doen – worden mensen geprikkeld anders naar de wereld te kijken. Wanneer betaald werk meer loont en mensen meer financiële buffers hebben, zullen zij aan vrijheid winnen, waardoor ze keuzes kunnen gaan maken die dichter bij hun eigenlijke waarden of voorkeuren staan.

Vaak zullen ze kiezen voor een baan die meer toevoegt aan de samenleving, of voor het starten van een eigen onderneming. Werk en kapitaal dat momenteel minder bijdraagt aan de samenleving worden in dit systeem sterker belast. Er is hierdoor meer reden voor mensen om  geld te investeren in de reële economie: in echte bedrijven in plaats van beleggingsproducten.  

Macht 

Een belangrijk manco aan het boek is dat het woord kapitalisme niet genoemd wordt, en het woord macht veel te weinig. In een boek dat over systeemverandering gaat, is dat problematisch.

Aan het einde van het boek snak je als lezer ook naar een vergezicht: hoe kunnen we precies die samenleving bewerkstelligen die groei niet op de eerste plaats heeft staan? Preciezer: wat is de rol van collectieve actie in dit proces? En hoe ziet mijn leven er in zo’n samenleving uit?

Het lijkt erop dat dit boek is geschreven als handboek voor beleidsmakers; daarom schiet het tekort in verbeelding. Schenderling pleit aan het slot van zijn boek wel voor een brede beweging van betrokken bedrijven, burgers, consumenten, media, lokale en regionale overheden. Maar tegelijkertijd wordt daardoor miskend dat binnen deze groepen ook machten bestaan die de strijd voor een leefbare planeet tegenwerken. Is het de bedoeling met dit boek ook VVD’ers te bereiken? Denkt Schenderling dat zij echt te enthousiasmeren zijn voor een post-groeisamenleving? Of zijn er ook mensen waartegen ‘gestreden’ moet worden?

Niettemin: vanwege de leesbaarheid en de manier waarop de voorstellen worden geduid is dit een fijn en uiterst interessant boek. Het is een aanrader voor iedereen die een rol heeft in de opgave ‘onze toekomst veilig te stellen’ en verdient een breed publiek.