Om partnerschappen met democratische landen in het Zuiden te verdiepen, zullen westerse democratieën gehoor moeten geven aan hun verlangen naar een grotere stem in de VN-Veiligheidsraad, het IMF en de Wereldbank. Alleen al om deze instellingen te redden van de sloopkogel van Trump zijn brede coalities nodig. Ook is het zaak om ‘dubbele standaarden’ te vermijden. De slappe reactie van veel Europese regeringen – inclusief neo-idealisten – op het genocidale optreden van Israël in Gaza heeft hun geloofwaardigheid in het Zuiden ondermijnd. Wegen de levens van Oekraïners zwaarder dan die van Arabieren? Deze selectieve omgang met internationaal en humanitair recht maakt het voor zuidelijke regeringen makkelijker om weg te kijken van het Russische imperialisme en vrienden te blijven met Poetin. Het meten met twee maten schaadt dus óók de zaak van Oekraïne – het land dat neo-idealisten het meest aan het hart gaat.
In een wereld die niet alleen door geopolitieke maar ook door ecologische crises wordt geteisterd, ontkomen we niet altijd aan samenwerking met autocratieën. China, bijvoorbeeld, is een onmisbare partner in de strijd tegen klimaatverandering – zeker nu Trump opnieuw uit het Parijsakkoord stapt. Realpolitik dringt zich soms op, maar toch kan neo-idealisme richting geven aan onze omgang met autocratieën in het mondiale Zuiden. Het daagt ons uit om voorbij regeringen te kijken. Ook in dictatoriaal geregeerde landen zijn er veel mensen die naar democratie verlangen. Hoe kunnen we hun stem versterken? En als het tot een democratische doorbraak komt, hoe helpen we de democratische instituties dan om wortel te schieten?
We moeten democratiebevordering gaan zien als onderdeel van veiligheidspolitiek, te meer omdat democratie de beste kans biedt op vrede en een duurzame toekomst. Dit besef zou moeten doorwerken in het handels- en ontwikkelingsbeleid van de EU en haar lidstaten. Als we groene waterstof moeten importeren uit zon- of windrijke landen voor de verduurzaming van onze zware industrie, gaan we dan in zee met het autocratische Saoedi-Arabië of het democratische Namibië? Betalen we miljarden euro’s aan autocratische regimes voor het tegenhouden van migranten, inclusief asielzoekers – terwijl autoritaire onderdrukking juist een van de redenen is waarom mensen op de vlucht slaan? Of gebruiken we dat geld liever om kwetsbare democratieën, mensenrechtenactivisten en onafhankelijke media te ondersteunen?
Hoopvolle toekomst
Een cruciaal element van neo-idealisme, volgens Tallis, is het ‘recht op een hoopvolle toekomst’. Democratieën moeten zowel hun materiële als hun morele superioriteit bewijzen om de systemische concurrentie met autocratieën te winnen. Maar is de belofte van materiële vooruitgang nog houdbaar in een tijdperk van ecologische ontwrichting? Steeds meer klimaat- en milieuwetenschappers waarschuwen dat voortgaande economische groei in rijke landen niet te verzoenen valt met een leefbare aarde. Als de ecologie zo fors wraak neemt op de economie dat de bbp-groei stilvalt, wordt de veerkracht van democratieën nog zwaarder beproefd dan nu. Kan een ‘hoopvolle toekomst’ ook inhouden dat we niet onze welvaart, maar ons welzijn laten groeien?
Die gedachte vindt steun bij Tomas Tomilinas, medeoprichter van de Democraten voor Litouwen en parlementslid voor deze progressief-groene regeringspartij. “Omdat we ons te veel op materiële zaken hebben gericht, weten we niet meer wie we zijn en wat we verdedigen. Ik zie neo-idealisme als een middel om Europa weer te verbinden op basis van waarden, om opnieuw tot een gedeeld narratief te komen. De oorlog in Europa maakt het noodzakelijk om terug te keren naar een romantisch begrip van onze Europese identiteit.”
Teun Janssen wijst erop dat ook Trump teruggrijpt op een romantische notie uit het verleden. De term manifest destiny in zijn inauguratiespeech refereert aan het 19de-eeuwse idee dat de VS door God zijn voorbestemd om hun grondgebied uit te breiden. Door aan te knopen bij deze expansionistische traditie weet Trump zijn annexatieplannen te verkopen aan zijn isolationistische MAGA-achterban.
Reacties
24 februari 25
Jan Goudriaan
Geopolitiek realisme
Ik ben het helemaal eens met het artikel van Richard Wouters. Hij pleit onder andere voor een onafhankelijke nucleaire afschrikking door Europa.
Hoe kan GroenLinks dan nog steeds tegenstander blijven van kernenergie als energiebron? Als je hart hebt voor natuur en milieu moet je juist voorstander zijn van kernenergie. Kerncentrales gebruiken nauwelijks kostbare ruimte, hebben veel minder mineralen en grondstoffen nodig per kWh opgewekt, blijven dag en nacht, zomer en winter doorwerken en produceren heel weinig afval. Ooit gehoord van iemand die aan kernafval is overleden?
GroenLinks: stel uw achterhaalde standpunt t.a.v. kernenergie toch bij!
24 februari 25
Richard Wouters
kerncentrales
Dank voor de reactie, Jan. Frankrijk heeft, bij mijn weten, nog een ruime voorraad splijtstof voor kernwapens. Bovendien draaien er in de EU circa 100 kerncentrales. Dus nieuwe kerncentrales hebben we niet nodig voor zelfstandige nucleaire afschrikking.
Het feit dat kerncentrales dag en nacht draaien maakt ze juist lastig in te passen in een elektriciteitssysteem dat gedomineerd wordt door hernieuwbare bronnen.
25 februari 25
Wim de Groot
Kerncentrales
Beste Jan, ik neem aan dat je Chernobyl wel kent. Daar zijn wel degelijk veel slachtoffers gevallen.
Een kerncentrale is ook een mooi doelwit voor terroristen of vijandige staten, ook vanwege de aanwezigheid van plutonium. De enige duurzame oplossing moet komen van hernieuwbare bronnen als water, wind en zon. In combinatie met consuminderen!
13 maart 25
Bram Witvliet
De ecologische prijs van militarisering
Beste Richard,
Veel dank voor dit interessante essay. Neo-idealisme klinkt als een belangwekkende stroming die achting verdient. Een pijnlijke paradox sluimert door deze tekst heen en ik ben erg benieuwd hoe jij ernaar kijkt, en hoop op een reactie, want ik ben er zelf ook nog niet uit.
Het is van eminent belang om de internationale rechtsorde te beschermen. Dat dit met niet alleen met soft power maar ook met 'hard power' moet gebeuren, is op zijn minst controversieel. Je schrijft terecht dat de belofte van materiële vooruitgang in tijden van ecologische ontwrichting sleets is geworden. Maar grootschalige herbewapening, zoals die nu wordt voorbereid in de EU ter waarde van 800 miljard (!) euro, is ten eerste koren op de molen voor de hyperkapitalistische wapenindustrie, maar wat nog erger is, is dat het verschrikkelijke milieurampen met zich zal meebrengen. Ik wijs graag op de inzichten die de Indiase schrijver Amitav Ghosh in 'De vloek van de nootmuskaat' hierover deelt, met name in hoofdstuk 10. Hij wijst erop dat het Amerikaanse ministerie van Defensie jaarlijks vijfhonderdduizend ton giftig afval produceert. Weinig reden aan te nemen dat de EU op een "groene" manier wapens gaat vervaardigen (het idee alleen al knarst en kraakt). "Militarisering is ecologisch de meest destructieve menselijke activiteit", schrijft hij verderop. De productie van militaire middelen is funest voor de leefbaarheid van de aarde, en de inzet ervan ook. Tegelijkertijd willen we democratie en het zelfbeschikkingsrecht van alle landen behouden, maar is dat überhaupt mogelijk met de vernietigende en uitbuitende werking die van productie en gebruik van wapens uitgaat?
Er zijn partijen in Duitsland, maar ook GL-PvdA, die eisen dat de begrotingsregels alleen mogen worden opgerekt als er ook in klimaat en sociale voorzieningen worden geïnvesteerd. Hier zie ik ook die spanning: in Defensie investeren lijkt ergens broodnodig, maar tegelijkertijd ook contraproductief. Ik ben heel benieuwd hoe je hiernaar kijkt!
Vriendelijke groeten,
Bram Witvliet
14 maart 25
Richard Wouters
Beste Bram,Dank voor je…
Beste Bram,
Dank voor je scherpzinnige commentaar!
Het risico bestaat inderdaad dat de aandeelhouders van wapenfabrikanten binnenlopen nu de vraag naar militair materieel zo snel toeneemt. Dat zou een verkwisting van publiek geld zijn. Er zijn verschillende remedies. De EU zou een heffing op overwinsten van de wapenindustrie kunnen invoeren, zoals het verkiezingsprogramma van GroenLinks-PvdA voorstelt. Hier wordt ook elders in Europa wel voor gepleit. Er zijn historische precedenten. Zo heeft de EU, toen Poetin de gaskraan afkneep en de stroomprijzen door het dak gingen, een heffing ingevoerd op de overwinsten van elektriciteitsproducenten die geen gas verstoken, van kerncentrales tot windmolenparken. Een andere optie is dat de EU zich inkoopt in grote defensiebedrijven om invloed te hebben op het productievolume en de prijzen, zoals Frans Timmermans heeft geopperd in zijn Mathieu Segers-lezing.
De klimaatimpact van de oorlog in Oekraïne is groter dan de klimaatvoetafdruk van de gezamenlijke krijgsmachten van de EU-landen, inclusief toeleveringsketens, zo concludeerde ik vorig jaar toen ik de (gebrekkige) cijfers hierover probeerde te vergelijken. Daaruit zou je kunnen afleiden dat de ecologische kosten van oorlog hoger zijn dan die van effectieve afschrikking. Zie mijn essay in het rapport Postgroei en geopolitiek (p. 12). Daarin stip ik ook de noodzaak van verduurzaming van de krijgsmacht aan. Dat is een lastige en tijdrovende klus, maar er wordt in EU-verband wel aan gewerkt. Zo gaat een deel van de CO2-uitstoot van de EU-krijgsmachten vanaf 2027 onder het emissiehandelssysteem (ETS2) vallen, dat een dalend uitstootplafond kent. Ondertussen werkt de defensie-industrie aan elektrificatie.
Het is een politieke keuze hoe we de hogere defensie-uitgaven financieren. Voor we in publieke voorzieningen gaan snijden, moeten we ons bedenken dat die bijdragen aan maatschappelijke weerbaarheid. Zie deze column van Noortje Thijssen.