Toen de pandemie eenmaal collectief tot een "meganoodtoestand" was uitgeroepen, werd de logica van de reactie echter radicaal conservatief. De VS waren met een onevenredige marge de leider. De enorme uitgaven werden veroorzaakt door een gevoel van acute nationale crisis. Want als de pijp leeg is, blijkt Amerika zijn verzorgingsstaat vliegend aan elkaar te moeten rijgen, en dat is wat ze deden. Het hielp dat Donald Trump in het Witte Huis zat, zodat de Republikeinen niet bezig waren om alles te blokkeren. Als de pandemie met Biden in het Witte Huis was gebeurd, hadden we massaal verzet gezien.
Het is heel verleidelijk, vooral vanuit progressief oogpunt, om wat er gebeurde te vieren als een ongelooflijk vertoon van soevereiniteit en de opmerkelijke potentie van de publieke sector. Maar het was geen keuze, er was geen optie. Het enige wat we wilden was alles op zijn plaats houden zodat we terug konden keren naar het oude normaal. Die bewering is overigens ontegenzeggelijk legitiem. Het ‘terug naar normaal’ moet echter ook worden betwist naarmate we ons verder ontwikkelen en willen nadenken over structurele veranderingen.”
Nederland is een economisch knooppunt en maakt deel uit van het dichtstbevolkte deel van het continent. Hoe kan Nederland rekening houden met de kwetsbaarheid voor pandemieën en klimaatverandering?
“Als je nadenkt over de geschiedenis van landaanwinning en inpoldering, is Nederland in feite een gigantisch experiment. Door de mens geproduceerde natuurlijke omgevingen, daar zijn Nederlanders goed in. Het hoogtepunt van die geschiedenis en jullie positie in de delta van Europese rivieren, maakt Nederland tot een groot antropogeen project.
Het probleem is dat je weinig keuzevrijheid hebt. Nederland is een kleine economie in het geheel van de wereldeconomie. Daarom moet je een dubbele strategie hanteren om invloed aan te wenden en je aan te passen aan klimaatverandering. Historisch gezien zijn Nederlanders absolute meesters in het gebruik van hun invloed binnen de EU. Kijk bijvoorbeeld naar Frans Timmermans als boegbeeld van de Green Deal.
Een andere rol voor Nederland is adaptatie. Nog grotere investeringen doen ter voorbereiding op zeespiegelstijging zijn belangrijk omdat Nederland voor een groot deel onder de zeespiegel ligt. Nederland is, net als New York, waar ik gevestigd ben, gebouwd op een plek waar het geld was en nog altijd is: in een delta van grote rivieren en aan de randen van oceanen en zeeën. Dat maakt je tegelijk heel kwetsbaar.
Nederland kan zich ook tot laboratorium ontwikkelen voor oplossingen voor andere samenlevingen. Het kan de rijkdom en verfijning van zijn politieke systeem en samenleving gebruiken als basis om te experimenteren. Zoek oplossingen voor andere plaatsen op aarde waar mensen in veel minder makkelijke omstandigheden leven.”
Hoe zou u mensen ervan overtuigen dat Nederland zo'n voortrekkersrol op het gebied van klimaatactie op zich moet nemen? Ook met het oog op de risico's die we eerder bespraken?
“Hoewel de wereldwijde vaccinatiecampagne tot pessimisme kan leiden over hoe de economie werkt, denk ik dat we de keuzes waarvoor rijke samenlevingen staan, te veel problematiseren. We moeten deze overgang juist benaderen als een kans in plaats van een reeks moeilijke keuzes waartoe we gedwongen werden door directe risico's. De toekomst van energie en stedelijke samenlevingen is koolstofarm en we moeten voor de troepen uit lopen. Maar waarom benaderen we collectieve actie en harde afwegingen als problematisch?
Tijdens COP26 ging het gesprek voorbij aan klimaatrechtvaardigheid, waarmee rijke landen zich geen raad weten. De focus kwam te liggen op minder uitstoot als zakelijk uitgangspunt. We moeten proberen dat in de best mogelijke richting bij te sturen. Daarin kunnen spelers als Nederland een rol van betekenis spelen.
De uitspraak van de rechtbank over Shell in Nederland is een heel belangrijke mijlpaal. Uiteraard vond Shell het niet leuk en is het naar elders verhuisd, maar dat soort jurisprudentiële interventie, met NGO's en experts die met advocaten samenwerken om de opdracht van maatschappelijk verantwoord ondernemen te definiëren en af te dwingen, is baanbrekend.”
Wat doe je als iemand nog steeds niet de behoefte ervaart om tot actie over te gaan?
“Ik denk dat je gewoon het mantra moet herhalen. Je moet zo redelijk en overtuigend mogelijk zijn. Ik beschouw mezelf als een links-liberaal. Mijn standpunt is gebaseerd op een soort possibilisme, het geloof dat niet alle afwegingen donker, tragisch en verschrikkelijk zijn - hoewel sommigen dat ongetwijfeld zijn. Ook ben ik ervan overtuigd dat een combinatie van goede trouw en debat ons naar meer collectief rationele oplossingen kan brengen. Voor rijke landen is de overgang uiteindelijk een politiek probleem en geen kwestie van beperkte middelen.”
De Europese Unie legt zich toe op collectieve actie. Het fiscale en monetaire beleid van de EU brak met orthodoxe regels om zo de pandemie het hoofd te kunnen bieden, met het herstelfonds en het opheffen van de EU-uitgavenregels. Maakt u zich zorgen over een terugkeer van een havikachtig bezuinigingsbeleid?
“Het NextGenEU-programma is de grote institutionele en politieke innovatie, maar het was niet het beslissende beleidsantwoord op de crisis. Hoewel het de stemming op de markten richting Europa veranderde, was het klein en kwam het laat. De belangrijkste drijfveer was de budgettaire respons op nationaal niveau en dat werd mogelijk gemaakt door het opheffen van het stabiliteits- en groeipact. Op haar eigen innovatieve en ingetogen manier was de bereidheid van de Europese Centrale Bank om alleen obligaties van iedereen te kopen ook cruciaal. Deze drie antwoorden zorgden voor het succes van Europa, en alle drie liggen ze in 2022 ter onderhandeling op tafel.
