Rond 1850 was de Nederlandse economie in hoge mate circulair. Boeren bedreven kringlooplandbouw, waarbij dierlijke en menselijke uitwerpselen de akkers bemestten. Bouwmaterialen werden eindeloos hergebruikt. De helft van de energie kwam uit hernieuwbare bronnen: wind, water, hout en spierkracht. Deze circulaire economie was kwetsbaar. Ondanks bemesting raakten sommige landbouwbodems toch uitgeput.

In de steden, nog zonder riolering en drinkwaterleidingen, leidde de verontreiniging van het oppervlaktewater met uitwerpselen ertoe dat besmettelijke ziekten om zich heen grepen. Een vijfde van de Nederlanders leefde in extreme armoede. Zij kregen net voldoende calorieën binnen om hun spierkracht in stand te houden – of overleden aan honger en kou. Verhoging van de ‘volkswelvaart’ stond daarom voorop.

Tegen 1910 was Nederland erin geslaagd om de extreme armoede terug te dringen tot 6 procent en de levensverwachting flink op te schroeven, dankzij riolering en waterleiding, nieuwe technologie (stoommachine en beton), handel (export van zuivel en vlees en import van steenkool, kalk, veevoer en kunstmest) én de uitbuiting van de koloniën.

De economie verloor haar circulaire karakter. Nederland verbruikte steeds meer grondstoffen en een deel daarvan eindigde als afval in het milieu. Deze omslag naar een lineaire economie legde de kiem voor de huidige milieuproblemen, zoals klimaatverandering, luchtvervuiling, het mestoverschot en verlies aan biodiversiteit.

Van de aantasting van ons ‘natuurlijk kapitaal’ lag nog haast niemand wakker. De meeste politici vonden dat ons land zijn natuurlijke hulpbronnen ten volle moest exploiteren. Want de sociale lat was inmiddels hoger gelegd, mede onder invloed van de arbeidersbeweging: niet het overleven van de armen, maar de kwaliteit van hun leven stond centraal. Dat vergde investeringen in volksgezondheid, voeding, huisvesting en onderwijs.

In de loop van de twintigste eeuw werd de ambitie verder aangescherpt: Nederland werd een verzorgingsstaat. Intussen bleef ons grondstoffenverbruik stijgen: de gemiddelde Nederlander van nu verbruikt zevenmaal zoveel grondstoffen als die van 1850. Welvaart en welzijn gaan ten koste van ons natuurlijk kapitaal, zo toont Kwetsbare welvaart aan met een rijkdom aan feiten en cijfers, maar deze afruil kan niet doorgaan.

Natuurlijk kapitaal, zoals gezonde lucht, vormt immers de voorwaarde voor de instandhouding van economisch, menselijk en sociaal kapitaal. Natuur heeft bovendien een intrinsieke waarde, los van zijn nut voor de mens. De rechtvaardiging voor de aantasting van natuurlijke hulpbronnen is al sinds 1960 twijfelachtig. Nederland had toen zijn grootste sociale problemen opgelost, zonder de kwaliteit van leven voor toekomstige generaties al te zeer in gevaar te brengen. De forse stijging van ons grondstoffenverbruik sinds 1960 doet dat wel. Onze ‘brede welvaart’ blijft sedertdien dan ook achter bij de economische groei.

Levenskwaliteit

Brede welvaart betreft de kwaliteit van leven in het hier en nu en de mate waarin deze ten koste gaat van die van latere generaties of van die van mensen elders in de wereld. Het begrip vond in 2014 ingang in de Nederlandse politiek dankzij een motie van de fractievoorzitters Van Ojik (GroenLinks) en Pechtold (D66), die constateerden dat het bbp een kortzichtige ijkpunt was voor beleid. Twee jaar later adviseerde een Kamercommissie onder leiding van GroenLinks-Kamerlid Rik Grashoff om jaarlijks een parlementair debat te voeren over brede welvaart, aan de hand van een meetsysteem.

Hiertoe ontwikkelde het Centraal Bureau voor de Statistiek de Monitor Brede Welvaart, waarvan de eerste editie in mei 2018 verscheen. Het valt te prijzen dat de auteurs van Kwetsbare welvaart zich bij het verzamelen van gegevens over welvaart, welzijn en materiaalstromen sinds 1850 hebben laten leiden door dit meetsysteem. Daardoor krijgt de Monitor historische diepte.

De conclusie van Kwetsbare welvaart – al rond 1960 is ons verbruik van natuurlijke hulpbronnen binnen en buiten Nederland ‘ontspoord’ – onderstreept de urgentie van een breder welvaartsbegrip. Om de levenskwaliteit hier en nu, later en elders te waarborgen moeten we meer circulair gaan produceren en consumeren. Zo sparen we grondstoffen en verminderen we vervuiling.

De Nederlandse regering wil in 2050 circulair zijn en Kwetsbare welvaart schetst alvast het pad daarheen. Zo’n circulaire economie is in sommige opzichten ‘vooruit naar vroeger’, naar 1850. Maar dankzij het menselijk kapitaal dat we sindsdien hebben vergaard, zoals onze kennis van groene technologie, hoeven we niet per se in te leveren op de kwaliteit van (samen)leven.