Inleiding op het debat

In het najaar van 1987, ruim vijfentwintig jaar geleden, verscheen het eerste nummer van de Helling. Drie jaar voordat GroenLinks werd opgericht fuseerden de bladen van de wetenschappelijke bureaus van CPN, PPR en PSP en gaven zichzelf de opdracht het oude gedachtegoed ‘op de helling’ te plaatsen. In dit jubileumnummer, volgende week gevolgd door een live editie, brengen we die opdracht opnieuw in de praktijk.

Want er is alle reden het gedachtegoed van GroenLinks kritisch tegen het licht te houden. Al jaren woedt er een – door de politieke kwaliteiten en het succes van Halsema maar zelden openlijk gevoerd – debat tussen aanhangers van de lijn van Femke Halsema, die de liberale en individualistische elementen in de partij versterkte, en de vaak als ‘oud-links’ aangeduide partijleden die meer nadruk leggen op collectieve actie, ofwel door de overheid ofwel door burgers zelf.

Jolande Sap wekte de indruk beide richtingen te willen verenigen, maar is daar door inmiddels grotendeels bekende redenen en omstandigheden niet in geslaagd. Het zetelverlies van september heeft dit debat onontkoombaar zichtbaar gemaakt. We maken met dit digitale debat, met de print editie van de Helling op 2 februari en met een live editie op 9 februari een begin middels een actueel politiek thema.

Vrijheid

Veel politici en beleidsmakers spreken tegenwoordig graag over de 'eigen verantwoordelijkheid’ van burgers, of over synoniemen als 'eigen kracht', 'eigen regie' en 'zelfredzaamheid'. Tot 2001 was verantwoordelijkheid vooral iets van de staat, de sociale partners, maatschappelijke organisaties en bedrijven. 'Eigen verantwoordelijkheid' kwam alleen voor in de programma's van VVD en D66. Met het aantreden van het eerste kabinet Balkenende veranderde dit: de troonrede van dat kabinet stelde in 2002:

“Burgers zijn de dragers van de maatschappij. Te vaak wordt naar de overheid gekeken om problemen en risico’s in het dagelijks leven te voorkomen of weg te nemen. […] De samenleving kan alleen functioneren als burgers zich willen afvragen wat zij voor elkaar kunnen doen, voordat zij de blik op de overheid richten. Daarbij geldt ook dat mensen zich alleen kunnen ontplooien als de overheid hun ruimte geeft om zelf verantwoordelijkheid te nemen en eigen keuzes te maken.”

Sindsdien is 'eigen verantwoordelijkheid van burgers' als thema niet meer weg te denken uit het politieke en publieke debat.

Op het eerste gezicht klinkt dat goed: natuurlijk, als moderne burgers nemen we ons leven graag in eigen hand. Eigen verantwoordelijkheid associëren we met vrijheid en onafhankelijkheid. En het tegenovergestelde, afhankelijk zijn van anderen, heeft een onprettige bijsmaak. Daar komt bij dat burgers steeds meer mogelijkheden hebben om allerlei zaken zelf te regelen, die vroeger vast in overheidshanden waren.

Denk aan het opwekken van energie, het organiseren van netwerken waarmee we bijvoorbeeld een auto kunnen delen of ons pensioen kunnen regelen, en het produceren en distribueren van allerhande zaken via internet.

Maar hoe meer de term klinkt ter aanprijzing van allerlei soorten beleid, hoe meer de twijfel toeslaat. Is die eigen verantwoordelijkheid wel zo mooi? Is het niet gewoon een rechtvaardiging voor harde bezuinigingen en staat het niet voor een overheid die steeds meer risico’s op haar burgers afwentelt, ongeacht of burgers die wel kunnen dragen? Bedoelt niet iedereen iets anders, wanneer hij het heeft over ‘eigen verantwoordelijkheid’?

Publiek belang

Er lijken op zijn minst twee manieren om het begrip te interpreteren, al is er natuurlijk sprake van overlap. Aan de ene kant is daar de hoopvolle en positieve benadering, die spreekt van een ‘doe-het-zelf’ samenleving. Hier zien we overal burgers, vaak gezamenlijk met lotgenoten of buren, het heft in eigen hand nemen, gedreven door geldnood, tijdnood en/of idealisme.

Ze verbouwen groente op braakliggende stukken land in de stad waar zojuist het zoveelste leegstaande kantoorpand is gesloopt; ze passen gezamenlijk op hun kinderen, leggen fondsen aan voor arbeidsongeschiktheid, investeren in zonnecollectoren op hun dak en zorgen voor hun dementerende partners en ouders. Waar de overheid het laat afweten, springen ze in het gat en geven (alvast) het goede voorbeeld.

Deze benadering past in een republikeinse, civiele traditie, die het publiek belang hoog in het vaandel draagt. En bovendien past ze in een linkse sociaal-anarchistische traditie van zelfbeheer en zelfbestuur.

Daarnaast is er de klassiek liberale, of zo je wilt zelfs neoliberale interpretatie van ‘eigen verantwoordelijkheid’: hier gaat het om het terugtrekken van de overheid uit de samenleving als een doel op zichzelf. Iedere burger moet in eerste plaats voor zijn eigen welzijn zorgen. Deze van oudsher rechtse benadering wordt versterkt door de financieel-economische crisis en door het feit dat de verzorgingsstaat op haar grenzen stuit: de overheid moet bezuinigen, dus burgers moeten zoveel mogelijk (financiële) risico’s zelf dragen.

Daar dwars doorheen loopt een tweede verschil in de interpretatie van eigen verantwoordelijkheid: er is een individualistische benadering, waarbij eigen verantwoordelijkheid moet worden opgevat als individuele verantwoordelijkheid: ieder voor zich en de staat zo min mogelijk voor ons allen. Daar tegenover staat een collectivistische interpretatie: eigen verantwoordelijkheid is in werkelijkheid verantwoordelijkheid voor elkaar, en heeft een element van wederkerigheid. De overheid moet bovendien faciliterend en waar nodig beschermend optreden.

Debat

Het klinkt dus wel mooi, die ‘eigen verantwoordelijkheid’, maar het blijkt bij nader inzien knap ingewikkeld. In de Helling en op de website proberen we knopen te ontwarren, helderheid te verschaffen en stellen we de vraag welke interpretatie de voorkeur verdient. Of moet zelfs het hele begrip uit het politieke vocabulaire worden geschrapt?

Met dit debat willen we in eerste instantie het huidige politieke beleid rondom 'eigen verantwoordelijkheid' kritisch onder de loep nemen. Maar daaronder ligt steeds de vraag: voor welke interpretatie kiest GroenLinks en hoe geeft ze daar vorm aan? Hoort de partij in de collectieve traditie thuis, of is ze inmiddels deel van het individualistische kamp? Is ze links of liberaal? De interpretatiestrijd rondom ‘eigen verantwoordelijkheid’ is een uitstekende casus om dit ideologische debat zo scherp mogelijk op tafel te krijgen.

In deze digitale editie van de Helling vindt u een keur aan ervaringen, meningen en analyses over eigen verantwoordelijkheid. En wie graag meer wil lezen, kan terecht bij de geprinte editie van de Helling. Op 2 februari volgt het debat tijdens de live editie ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de Helling. Wordt vervolgd dus.