Grondstoffen, groei en geopolitiek

Die vragen stonden centraal tijdens een symposium van de Green European Foundation (GEF) en jonge klimaatactivisten op vrijdag 14 juni. 

Postgroei en geopolitiek

“Geopolitieke en ecologische veiligheid staan op gespannen voet met elkaar”, zo stelt de eerste spreker, Richard Wouters van Wetenschappelijk Bureau GroenLinks. Hij stelde voor de GEF het rapport Postgroei en geopolitiek samen. “Steeds meer klimaat- en milieuwetenschappers zeggen: we moeten economische groei loslaten, want daar gaat de aarde aan kapot. Maar als je je wendt tot geopolitieke experts, dan zul je te horen krijgen: we moeten blijven groeien, want anders tellen we niet meer mee in de wereld.”

Maar geopolitieke rivaliteit gaat niet alleen over natuurlijke hulpbronnen, zo benadrukt Wouters. “Schaarste aan hulpbronnen biedt nauwelijks een verklaring voor de aanval van Rusland op Oekraïne. Die moet veeleer gezocht worden in imperialistische grootheidswaan. De oorlog in Oekraïne laat zien dat geopolitieke strijd ook gaat over de internationale rechtsorde, over democratie en mensenrechten. De uitkomst van deze strijd bepaalt mede hoe leefbaar de planeet zal blijven voor de mensheid. Want zonder democratisch debat, zonder ruimte voor activisme en zonder multilaterale afspraken lossen we de ecologische crisis niet op.”

Het is allerminst vanzelfsprekend dat een EU die niet langer economische groei nastreeft zichzelf, haar bondgenoten en haar waarden kan verdedigen in een wereld met agressieve grootmachten als Rusland en China. Het bbp is nu eenmaal een machtsfactor; economische groei verschaft meer middelen om te investeren in defensie en diplomatie. Een postgroei-EU zou daarom de beschikbare middelen slimmer moeten besteden, volgens Wouters. Zij zou veel beter moeten samenwerken, onder meer door de nationale krijgsmachten ineen te schuiven. Zo’n EU heeft ook meer bondgenoten en partners nodig.

Om nieuwe partners te vinden moet de EU vooral naar het mondiale Zuiden kijken. Maar zulke partnerschappen komen alleen van de grond als de EU ruiterlijk erkent dat eeuwen van slavernij en kolonialisme tot op de dag van vandaag doorwerken in de vorm van ecologische en economisch onrecht. Dat onrecht zullen we moeten rechtzetten, aldus Wouters, ook als het gaat om de handel in grondstoffen. Want zelfs een postgroei-EU zou nog altijd veel lithium en andere grondstoffen moeten importeren voor haar energietransitie.

Eerlijke handel

Hier neemt de tweede spreker, Marius Troost, het stokje over. Hij is senior beleidsadviseur bij Both ENDS, een organisatie die samen met milieu- en mensenrechtenorganisaties in het mondiale Zuiden werkt aan een duurzame, eerlijke wereld. “De vraag naar grondstoffen voor de energietransitie neemt snel toe”, stelt hij. “Veel van deze grondstoffen komen uit het mondiale Zuiden. Het is zaak om de fouten die we gemaakt hebben met de import van fossiele brandstoffen nu te voorkomen.”

Het winnen van metalen en andere delfstoffen heeft per definitie een impact op milieu, biodiversiteit en watervoorraden. Het leidt vaak ook tot mensenrechtenschendingen. There is no such thing as sustainable mining. Het is een grote uitdaging om ervoor te zorgen dat de mijnbouw op eerlijke wijze plaatsvindt, zo laat Troost zien aan de hand van het voorbeeld van Argentinië, waar de watervoorziening van inheemse gemeenschappen bedreigd wordt door lithiumwinning.

Ook handelsakkoorden moeten eerlijker worden, zo betoogt Troost. De EU eist vaak van ontwikkelingslanden dat zij hun markt openen en geen beperkingen opleggen aan de export van grondstoffen. Maar deze landen zouden juist de ruimte moeten krijgen om hun eigen markt te beschermen, zodat het makkelijker voor ze wordt om een volgende stap in de waardeketen te zetten. In de handelsakkoorden die de EU sluit moeten ook afdwingbare bepalingen worden opgenomen over milieu en mensenrechten.

Het allerbelangrijkste is dat we in het mondiale Noorden ons grondstoffenverbruik reduceren. Troost: “Onze ecologische voetafdruk is veel te groot. Als de hele wereld zoveel zou gaan consumeren als wij, gaat de aarde eraan onderdoor. Daarom moeten we doelen stellen om ons grondstoffenverbruik terug te dringen. De EU is daar tot nu toe veel te terughoudend in. Misschien moeten we zelfs reclame aan banden leggen als we overconsumptie willen terugdringen.”

Actiepunten

Na een gedachtewisseling tussen sprekers en toehoorders en een Mentimeter-peiling verdelen de aanwezigen zich over vier break-outsessies, gewijd aan circulariteit, mobiliteit, handel en technologie. De sessies, elk met een eigen inleider, leveren acht actiepunten en stellingen op:

• Circularity by design.
• De grondstoffentransitie is een sociale transitie.
• Zorg voor breed politiek en maatschappelijk draagvlak voor de grondstoffentransitie.
• Duurzame en eerlijke mobiliteit vraagt om een mix van maatregelen.
• Openbaar vervoer moet weer een echte publieke voorziening worden.
• Werk aan nabijheid van voorzieningen.
• Hervorm handelsverdragen.
• De EU moet een relevante speler blijven op het gebied van technologische innovatie. Daarbij moet zij haar waarden uitdragen en haar sterke punten uitspelen in de geopolitiek.

Handelingsperspectief

De actiepunten en stellingen worden door gespreksleider Erika van der Linden voorgelegd aan het slotpanel. Dat bestaat uit Trineke Palm, René Kleijn, Tishana Martijn en Richard Wouters.

Bij zo’n groot vraagstuk als het eerlijker maken van mondiale waardeketens is het belangrijk om mensen ook handelingsperspectief te bieden, stelt Tishana Martijn, bestuurslid van de Jonge Klimaatbeweging. “Veel jongeren staan open voor een samenleving waarin we onze mobiliteit anders organiseren om energie en grondstoffen te sparen. Deelmobiliteit is best slim, want privé-auto's staan het grootste deel van de dag stil. Maar de politiek moet het wel mogelijk maken. Zorg voor betaalbaar ov en betaalbare deelauto’s.”

René Kleijn, hoogleraar Toekomstbestendige Grondstoffenvoorziening aan de Universiteit Leiden, beaamt dat het zinnig is om onze mobiliteit anders te organiseren. Het zijn vooral elektrische auto's en hun batterijen, meer nog dan zonnepanelen en windmolens, die de vraag naar grondstoffen voor de energietransitie aanjagen. "Maar onderschat de uitdaging niet: je moet het ov zo ongeveer verdubbelen om 10 procent van de auto's van de weg te krijgen."

Tegelijk werpt Kleijn nieuw licht op de grondstoffenhonger van de energietransitie. Uit recent onderzoek dat hij samen met collega’s uitvoerde kwam naar voren dat overgang van fossiele naar hernieuwbare energie vanaf dag één de behoefte aan mijnbouw vermindert. Er moeten weliswaar meer metaalertsen en andere grondstoffen worden gedolven voor batterijen, zonnecellen en windturbines, maar daar staat tegenover dat er veel minder steenkool hoeft te worden opgegraven. Dat betekent niet dat we ons geen zorgen meer hoeven te maken over milieu en mensenrechten: terwijl de kolenmijnen er al zijn, worden er nu nieuwe mijnen geopend in nieuwe gebieden. Die mijnen hebben een impact.

Dat is een reden te meer om circulair te gaan denken, aldus Kleijn. We moeten producten zo ontwerpen dat de grondstoffen na gebruik in kringloop kunnen blijven – circularity by design – en dat vraagt ook om het opzetten van een infrastructuur voor inzameling en recycling, in samenwerking met andere landen. “100 procent recycling gaat niet lukken, maar we kunnen wel ver komen. Een circulaire energietransitie brengt ons van het veiligstellen van de instroom van fossiele brandstoffen naar het beheren van de voorraad metalen in de maatschappij.”

Trineke Palm, directeur van het Wetenschappelijk Instituut van de ChristenUnie, voert het gesprek terug naar de geopolitiek. Zij wijst erop dat landen en allianties naast economische en militaire macht ook normatieve macht kunnen uitoefenen, the power to shape conceptions of what is normal. Zo is de EU erin geslaagd om de internationale norm rond de doodstraf te veranderen – die wordt nu in grote delen van de wereld afgekeurd.

Normatieve macht is niet per se soft, zo benadrukt Palm. Je kunt ook economische en militaire instrumenten inzetten om bepaalde normen en waarden te verdedigen. “In handelsverdragen kun je bij uitstek normatieve macht tot uitdrukking brengen, met bepalingen over eerlijke handel. Daar hoort ook voorbeeldgedrag bij en dat is best wel spannend voor de EU – denk aan de omgang met vluchtelingen en migranten. Maar normatieve macht is echt cruciaal voor het behouden en sluiten van partnerschappen en allianties en voor het verdedigen van de internationale rechtsorde. Daarmee dient normatieve macht ook de strategische belangen van de EU.”

Er is steun, in het panel en in de zaal, voor de suggestie van Marius Troost om reclame aan banden te leggen. "Je wordt voortdurend bestookt door reclames die je oproepen om het nieuwste product te kopen", stelt Martijn vast. "Dat jaagt overconsumptie aan. Je koopt een nieuw mobieltje en denkt achteraf: die telefoon van twee jaar oud was eigenlijk ook nog wel goed." Palm voelt er wel voor om paal en perk te stellen aan reclame in de publieke ruimte; dat levert ook een aangenamere leefomgeving op. Kleijn heeft een andere oplossing: vergroening van belastingen. "Maak arbeid goedkoper en grondstoffen duurder; dan gaat het lonen om producten te repareren, zodat ze langer meegaan." 

Bij de afsluiting van het symposium vat gespreksleider Erika van der Linden de discussie bondig samen: "Lokaal en nationaal moeten we aan de slag gaan met circulariteit en met het bevorderen van het ov om onze vraag naar grondstoffen te verminderen. In de internationale politiek moeten we meer uitgaan van onze waarden. Het is zaak om handelsverdragen te hervormen, vanuit gelijkwaardigheid met onze handelspartners."