Groene groei of ontgroeien?

Tijdens een kennissessie op 19 mei zijn vertegenwoordigers van beide kampen in gesprek gegaan met elkaar en met het publiek, onder leiding van GroenLinks Tweede Kamerlid Suzanne Kröger.

Groei is een vector

De eerste spreker is Diederik Samsom, voormalig fractievoorzitter en partijleider van de PvdA, nu kabinetschef van Eurocommissaris Frans Timmermans. Hij is mede-architect van de Europese Green Deal, die mikt op groene groei. “Ik was ooit een verstokte degrowther”, bekent hij, “want onze huidige welvaart ligt ver buiten de planetaire grenzen.” Maar inmiddels is hij teruggekomen van het idee dat we moeten ontgroeien. Hij geeft daarvoor vier argumenten.

Tot slot geeft Samsom een optimistisch argument: “Het kan gewoon. We kunnen met 12 miljard mensen op deze aarde bestaan in grote welvaart – daarmee bedoel ik brede welvaart – zonder de grenzen van de planeet te overschrijden. De duurzame technologie die we al hebben en die we juist dankzij economische groei verder ontwikkelen, maakt dat mogelijk. Voldoende energie, voldoende schoon water, voldoende bestaansmiddelen voor iedereen, het kan. Zelfs voor de mondiale eiwitbehoefte belooft de technologie een oplossing – en anders doen we het zonder dierlijke eiwitten, dat kan ook. Dat zou dan het enige offer zijn dat we moeten brengen.”

Veel belangrijker dan de omvang van de groei is de richting, stelt Samsom. “Groei is geen cijfer, maar een vector. De menselijke ambitie om het elke dag een beetje beter te doen, die moeten we de juiste kant op sturen. Dan kunnen we binnen planetaire grenzen leven, mét economische groei.”

Drie keer de sjaak

“Het is code rood voor de mensheid.” Met die waarschuwing van de klimaatwetenschappers van het IPCC, alweer twee jaar geleden, begint Karolien van Teijlingen haar inleiding. Zij is sociaal geograaf aan de Radboud Universiteit in Nijmegen en lid van de ontgroei-beweging. “Economische groei gaat ons niet uit deze crisis helpen, ook groene groei niet”, stelt ze. ”Een economie gestoeld op groei valt niet te verenigen met het respecteren van ecologische grenzen.”

Er is weinig bewijs voor het idee dat economische groei kan worden ‘ontkoppeld’ van haar materiële voetafdruk. Er is alleen sprake van ontkoppeling in de mondiale CO2-uitstoot, maar die is relatief: de uitstoot groeit nog steeds, alleen minder snel dan de wereldeconomie. Maar om binnen ecologische grenzen te komen moeten we naar absolute ontkoppeling, waarbij de CO2-uitstoot daalt. Die vorm van ontkoppeling komt maar weinig voor: slechts in een handjevol landen, waaronder Nederland.

Als iedereen zou consumeren zoals wij, zouden er drie tot vier aardes nodig zijn om aan de vraag te voldoen, aldus Van Teijlingen. “Nu al teren we in op de draagkracht van de planeet. De klimaatontwrichting en de stikstofcrisis bewijzen het. Als gevolg van onze overconsumptie blijft er voor het mondiale Zuiden niet veel van de planetaire taart over. Het zijn veelal dezelfde landen waar we massaal en goedkoop grondstoffen vandaan halen. Het zijn de landen die het hardst geraakt worden door de klimaatcrisis. Ze zijn drie keer de sjaak. Blijven inzetten op groene groei is dus niet alleen ecologische onverantwoord, maar ook sociaal onrechtvaardig en neokoloniaal.”

De obese westerse economieën moeten op dieet, concludeert Van Teijlingen. Degrowth is een voorstel voor een radicale transformatie van onze economie: een krimp van energie- en grondstoffengebruik tot binnen ecologische grenzen, door welzijn en basisbehoeften centraal te stellen. Deze transformatie is gepland, democratisch, rechtvaardig en dekoloniaal. Hoog op de politieke agenda van degrowthers staat radicale herverdeling van welvaart. Minder consumeren moet vooral gelden voor de 10 procent rijksten in de wereld, want zij zijn verantwoordelijk voor de helft van de CO2-uitstoot. Daarnaast willen degrowthers universele toegang tot basisvoorzieningen garanderen, de economie democratiseren en kortere werkweken invoeren. “Het gaat niet om een recessie, maar om een heel ander systeem. Degrowth is een lonkend, rechtvaardig en noodzakelijk toekomstperspectief, dat snel dichterbij kan komen als we ons loswrikken uit het idee van groene groei.”

In reactie op Van Teijlingen erkent Samsom dat in Europa nog niet echt sprake is van ontkoppeling. “Maar wat niet is, gaat nog wel komen. Al onze materialen recyclen, daar is alleen heel veel energie voor nodig. Die krijgen we elke dag van de zon. Het oogsten daarvan, daar moeten we nóg beter in worden. Dan hebben we een vergelijking die zou kunnen kloppen.”

“We moeten dan wel heel veel haast maken”, antwoordt Van Teijlingen. “Die haast wordt door onze planeet opgelegd. Om te kunnen ontkoppelen, zouden we binnen zeven jaar al die technologieën waar we al 30 jaar mee bezig zijn moeten ontwikkelen en uitrollen. Het is onverantwoord daarop te gokken. Denk ook eens aan alle mineralen die nodig zijn om de energie van de zon te oogsten. Ik doe onderzoek naar mijnbouw en heb heel wat mijnen van dichtbij gezien. Dat zijn geen prettige plekken.”

Tijd kopen

De derde spreker is Wim Naudé, econoom en hoogleraar technologie en innovatiemanagement aan de universiteit RWTH Aachen. Hij begint zijn inleiding met een verwijzing naar twee boeken uit de school van ontgroeien respectievelijk groene groei: Less is more van Jason Hickel en More from less van Andrew McAfee. De stelling van Naudé luidt: Both are more or less wrong – green growth is less, degrowth is more wrong.

Naudé onderschrijft dat absolute ontkoppeling van economische groei en milieuschade uitblijft. Groene groei wordt gehinderd door het rebound effect: toenemende energie-efficiëntie maakt energieverbruik goedkoper en dat mondt uit in méér gebruik van energie. Groene groei leidt bovendien tot ‘rematerialisering’ van onze economie: de jacht op materialen voor hernieuwbare energie zal schendingen van mensenrechten verergeren. Denk aan de kobaltmijnen in Congo.

Degrowth is dirty omdat er in een ontgroei-scenario veel minder geld beschikbaar is voor investeringen in groene technologie, stelt Naudé. Hij is het oneens met de stelling van Kate Raworth dat het stellen van grenzen creativiteit aanjaagt. “Als dat het geval zou zijn, dan zou Zimbabwe de meest innovatieve samenleving moeten zijn. Maar de meest innovatieve plek op aarde is Californië, een van de rijkste economieën.”

In het Westen loopt de economische groei al sinds de jaren 70 terug. De facto hebben we al degrowth, aldus Naudé. Doordat de groei is teruggelopen, is ook de innovatie afgenomen.

Het meest aannemelijke scenario is volgens Naudé niet voortgaande bbp-groei of een stagnerend bbp, maar een snelle afname van het bbp. We staan aan de rand van de ‘Seneca-afgrond’, waar het bbp én de samenleving ineenstorten. Met groene groei, waaronder forse investeringen in fundamenteel onderzoek, kunnen we tijd kopen. Die tijd moeten we gebruiken om de schade van de ineenstorting te beperken en voorbereidingen te treffen voor de opleving die volgt. Een rebound naar een betere samenleving en wereld.

Groeiprikkels verminderen

“Waarom zouden we eigenlijk willen groeien?” Dat is de vraag waarmee de vierde spreker, Hans Stegeman, begint. Hij werkt als hoofdeconoom bij Triodos Bank en is columnist van Het Financieele Dagblad. Een deel van het antwoord op de vraag is dat ons economische systeem winst, kapitaalaccumulatie en stijgende consumptie – desnoods gefinancierd met schulden – nodig heeft om intact te blijven. Ook onze collectieve voorzieningen hangen af van economische groei.

Stegeman doet verschillende suggesties om groeiprikkels te verminderen. Te beginnen bij de overheidsbegroting: de nationale overheid moet niet langer belastingvoordelen geven voor schuld. Zij moet de belastingdruk verschuiven van inkomen en winst naar grondstoffen, vervuiling en vermogen. In het financiële systeem is minder finance, meer investments nodig. “Niet geld om geld te maken, maar een betere verbinding met wat er echt gebeurt in de economie.”

We moeten ook durven morrelen aan eigendomsrechten, stelt Stegeman: minder absoluut eigendom, meer commons tussen overheid en markt in. Tenslotte moeten we gaan beseffen dat we een probleem hebben met de schaal van onze economische activiteiten. “Ik zag onlangs op het Journaal een Antilliaanse visser die uitlegde dat hij vroeger in een dag 40 kilo vis uit de zee haalde. Nu zijn er veel betere boten, maar hij vangt nog maar 4 kilo. Dat is het schaalprobleem. Onze economie past niet meer in het ecosysteem.”

Wat drijft ons?

De discussie tussen sprekers en publiek gaat onder meer over de verschillende mensbeelden achter ontgroeien en groene groei. Wat drijft ons in het leven? Waar worden we gelukkig van? Dat is onderzocht, stelt Karolien van Teijlingen: “Ten eerste: waardevolle sociale relaties. Ten tweede: een bijdrage kunnen leveren aan een collectief, bijvoorbeeld door werk of vrijwilligersactiviteiten. Ten derde: kunnen genieten van cultuur, kunst en het spirituele.”

Het klopt dat onze ambities in het algemeen niet materieel zijn, reageert Diederik Samsom. “Maar ze hebben wel materiële gevolgen. Deelnemen aan de maatschappij, genieten van cultuur, je verplaatsen, daar heb je een inkomen voor nodig. Mensen vertalen dat in de wens om nog iets meer te verdienen, zodat ze hun ambities kunnen waarmaken. Die dynamiek zie je overal, ook in andere economische systemen dan het onze. Juist omdat we haast hebben met de aanpak van de ecologische crisis, wil ik gebruikmaken van die dynamiek om tot een oplossing te komen, in plaats van ertegenin te werken.”

Tegen het eind van de discussie doet Samsom een poging de kloof tussen groene groei en ontgroeien te overbruggen. “Hoe harder je duwt op groene groei – die reteduur is –, hoe meer je ontgroei aan het realiseren bent. 0,4 procent bbp-groei per jaar, zoals Hans Stegeman voorspelde, dat zal door heel Nederland worden ervaren als krimp. In veel sectoren zal er ook echt krimp zijn. Dat zijn dan gelukkig de meest vervuilende sectoren, aangezien je met je beleid de groene kant op duwt.”

Van Teijlingen is niet overtuigd. “Samsom meet degrowth nu af aan de krimp van het bbp. Dat is het verkeerde criterium. Het gaat om de krimp van energie- en materiaalverbruik. Daar doet groene groei een valse belofte, omdat het vaak uitloopt op méér grondstoffenverbruik. Groene groei legt altijd druk op onze planeet.”

Meer info & reacties

Visuele notulen

Celeste Scharrenberg Arcos tekende een verslag van de kennissessie.

Reacties

Rob van der Rijt en Karolien van Teijlingen reageerden schriftelijk op de vier argumenten voor groene groei van Diederik Samsom. Wil je zelf reageren? Gebruik daarvoor het reactieveld onderaan deze pagina.