De groep arbeidsmigranten die Nederland jaarlijks binnenkomt, is groter dan de groep asielmigranten. Het aantal arbeidsmigranten is de afgelopen vijftien jaar bovendien verviervoudigd. Het is makkelijker om op arbeidsmigratie te sturen dan om op asielmigratie invloed uit te oefenen. Je kunt dus stellen dat het stijgende aantal migranten een gevolg is van beleidskeuzes die de vorige kabinetten hebben gemaakt. Maar over die beleidskeuzes gaat het nooit.

Een gesprek met Mariëtte Patijn, woordvoerder arbeidsmigratie voor GroenLinks-PvdA in de Tweede Kamer, over de ontmenselijking van arbeidsmigranten, over de gevolgen van arbeidsmigratie voor de voorzieningen en over mogelijkheden op de korte en lange termijn meer grip te krijgen op arbeidsmigratie.

Toch werd in de debatten in de aanloop naar de verkiezingen dit onderscheid niet gemaakt.

“Als het je doel is asielzoekers de schuld te geven van alles wat er misgaat in Nederland – de problematiek rond huisvesting, gezondheid en arbeidsmarkt – dan is het wel zo handig dit onderscheid niet te maken. Want dan kun je het populistische frame neerzetten dat we de grenzen moeten sluiten, dat het allemaal gelukszoekers zijn.

Als je de discussie over arbeidsmigratie voert, moet je het echter óók hebben over de economie, over wat arbeidsmigranten ons brengen en wat wij hun bieden. Die discussie is niet te voeren zonder de nuance op te zoeken. Als je als populistische partij vindt dat de bezorging van pakketjes goedkoop moet zijn en dat ook de boodschappen betaalbaar moeten blijven, dan moet je die logistiek wel op goedkope arbeid laten draaien. Daarom wordt over het feit heen gepraat dat de migratie voor een groot deel uit arbeidsmigranten bestaat.

Prioriteit voor ons is de aanpak van de problemen van arbeidsmigranten, maar ook de problemen die als gevolg van arbeidsmigratie ontstaan voor de samenleving.”

Welk verhaal zet je tegenover het populistische frame?

“Het aantal arbeidsmigranten in Nederland moet naar beneden. Een belangrijk instrument om te sturen op arbeidsmigratie is niet grenzen sluiten, maar sturen op het soort bedrijvigheid dat we in Nederland willen en de kwaliteit van die arbeid. We moeten de arbeidsmigranten beter beschermen, door ze meer zekerheid te bieden en een hoger inkomen te geven. We geven ze daarmee ook de mogelijkheid goede buren en werknemers te zijn, en onderdeel uit te maken van de samenleving in de korte of langere tijd dat ze hier zijn.

Bovendien gaat als gevolg hiervan de prijs van arbeid omhoog en zal ook de druk op bedrijven om te investeren in bijvoorbeeld robotisering toenemen, waarmee de vraag naar arbeidsmigranten afneemt.”

Jij noemt hoe we nu met arbeidsmigratie omgaan ‘handel in de arbeid van mensen’. Dat doet denken aan wat Lisa Berntsen van het Wetenschappelijk Bureau voor de Vakbeweging schrijft over hoe arbeidsmigranten puur als arbeidskrachten worden gezien, niet als mensen voor wie hun gezondheid belangrijk is, die een gezin hebben, die ook gezien willen worden.

“We kunnen niet langer onze ogen sluiten voor wat er met de arbeidsmigranten in Nederland gebeurt. Die ontmenselijking van arbeidsmigranten, de handel in arbeid, moeten we hard aanpakken.

Dat is waarom ik vind dat 85 procent van de werkenden weer rechtstreeks in dienst moet zijn, waardoor werkgevers verantwoordelijk zijn voor de mensen die voor hen werken. Dat rechtstreekse dienstverband is een belangrijk streven, aangezien de helft nu via de uitzendbureaus werkt. We móéten het juridisch werkgeverschap terugleggen bij de werkgever.”

De vakbond roept toch al jaren dat de flexibilisering moet worden teruggedrongen? Waarom zou dat nu wel lukken?

“De vakbond roept terecht al heel lang om vaste contracten. Maar ik ben er zo langzamerhand van overtuigd dat we ook aan knoppen moeten draaien die er nu nog niet zijn. We moeten manieren vinden waardoor bedrijven weer echt de verantwoordelijkheid nemen voor de mensen die voor hen aan de slag zijn.

Doordat we toestaan dat het juridisch werkgeverschap is uitbesteed, is het werkgeverschap voor met name arbeidsmigranten gesplitst tussen uitzendbureau en werkgever. Zo is vaak onduidelijk wie verantwoordelijk is voor wat.

De focus op de zekerheid van een vast contract blijft voor ons vooropstaan. Maar het is voor mensen met tijdelijke contracten ook van groot belang dat er in ieder geval zekerheid is van een vast aantal uren per week. Een van de problemen waar veel arbeidsmigranten tegen aanlopen is dat ze hiernaartoe gehaald worden met de belofte van werk tegen een bepaald uurloon, bijvoorbeeld 13 euro. Vervolgens kost huisvesting 450 euro in de maand, en blijkt ook nog eens dat je met een vreemde je kamer deelt en worden er andere kosten ingehouden op het loon, zoals de zorgverzekering van 130 euro. En als je pech hebt, heb je ook nog eens een werkgever die een constructie verzonnen heeft waardoor je toch niet verzekerd bent, maar er wel voor betaalt.”

Hoe is dat mogelijk dat mensen wel premie betalen, maar niet verzekerd blijken te zijn als ze zorg nodig hebben?

“Het uitzendbureau waar een arbeidsmigrant voor werkt en die de zorgverzekering regelt, houdt wel geld voor de zorgverzekering in op het salaris, maar sluit de beloofde verzekering pas na drie maanden af. Het is namelijk pas vier maanden na aankomst in Nederland verplicht om die verzekering afgesloten te hebben. Die premie wordt de eerste drie maanden wel al ingehouden. Als je in dat eerste kwartaal ziek wordt, stuurt het uitzendbureau je naar huis, want die verzekering is niet geregeld.

Er zit dus een heel verdiencircus achter. En het gaat, bij elkaar opgeteld, om grote bedragen: als een uitzendbureau 130 euro zorgverzekeringspremie per maand van mensen kan innen, en dan standaard na drie maanden de arbeidsmigranten weer wegstuurt zonder dat de verzekering echt is afgesloten, is dat dus 390 euro per uitzendkracht zonder dat je er iets voor hoeft te doen. Reken maar uit als je dat keer honderd of meer doet.”

Als arbeidsmigranten rechtstreeks in dienst zijn, kunnen ze toch nog steeds voor overlast zorgen?

“De wantoestanden met arbeidsmigranten zijn duidelijk – hoe ze wonen, hoe ze werken, hoe weinig ze verdienen, hoe ze op straat terechtkomen, hoeveel alcohol- en drugsverslaving er is, hoe problematisch mensen behandeld worden. Maar als mensen rechtstreeks in dienst zijn, dan wisselen die buren ook niet meer de hele tijd. Dan zijn ze er gewoon voor een vooraf bepaalde contractperiode en worden ze niet om het minste of geringste op straat gezet.

In dorpen zeggen de wethouders nu dat ze met de handen in het haar zitten en niet meer weten hoe ze de problemen moeten oplossen. Ze weten niet waar die arbeidsmigranten vandaan komen en wie hun werkgever was, want het uitzendbureau is foetsie.

Terwijl als je weet ‘ze werken hier om de hoek’, dan kan een wethouder bij dat bedrijf langsgaan en zeggen: ‘We hebben hier Pjotr. Pjotr slaapt in de tuin van Mies en Leen. En Mies en Leen hebben genoeg van die overlast. Doe er iets aan, vanuit je verantwoordelijkheid als werkgever.’”

Hoe denk je verandering in de huidige situatie tot stand te kunnen brengen?

“Deze uitbuiting tegengaan begint in de kern met nadenken over wat voor economie we willen hebben. Er moet doortimmerd beleid komen, gericht op bijvoorbeeld vestigingseisen. Maar het kost jaren voordat dit rond is, en daarna heb je nog eens een jarenlang stabiel beleid nodig om het goed uitgevoerd te krijgen.

Vaste contracten zouden op de korte termijn veel helpen. Daarnaast helpt het ook als het minimumloon structureel omhooggaat. Want het grootste deel van de arbeidsmigranten heeft nu een inkomen op of rond het minimumloon.

Als we beter voor de arbeidsmigranten zorgen, wordt de arbeid duurder en zal er hopelijk ook een zelfcorrectie plaatsvinden op die hele goedkope arbeid die voor niemand iets toevoegt, behalve dan voor de aandeelhouder. Dan zullen bedrijven bedenken: als het duurder wordt, werkt mijn bedrijfsmodel niet meer. Door die druk op de prijs te zetten kun je ervoor zorgen dat die hele nare arbeid in de logistiek, in de voedingsindustrie en in een deel van de tuinbouw innoveert of verdwijnt.”

En op de korte termijn?

“Komend voorjaar wordt de Wtta – Wet toelating terbeschikkingstelling van arbeidskrachten – in de Tweede Kamer behandeld. De wet regelt een soort vergunningsplicht voor uitzendbureaus. Het is een goede wet. Er staat bijvoorbeeld in dat uitzendbureaus een waarborgsom van € 100.000 moeten storten. De wet zal zorgen voor een opschoning van de circa 16.000 uitzendbureaus die er nu zijn. Veel boefjes zullen verdwijnen. Maar er zijn ook grotere boeven – uitzendbureaus waar het echt een rommel is – die straks wel door die toelatingsplicht heen komen.

In de Wtta zit een haakje waarmee, als het een puinhoop is in een bepaalde sector, de minister kan afdwingen dat die sector een inleenverbod krijgt. Dat betekent dat niet meer via een uitzendbureau mag worden ingeleend. Het probleem is dat werkgevers in die sector vervolgens rustig zzp’ers kunnen inzetten. We willen een amendement indienen om dat haakje zo vorm te geven dat in die sector waar misstanden zijn, mensen voortaan alleen nog maar rechtstreeks in dienst genomen mogen worden. Het is een heel klein stapje. Maar we moeten ieder stapje zien aan te grijpen.”

Een visie op het langetermijnbeleid voor onze economie staat ook in ons verkiezingsprogramma. Hoe zie je dat voor je?

“Het zal een genuanceerde discussie moeten zijn. Je kunt heel makkelijk roepen dat alle logistieke centra weg moeten. Maar we willen allemaal ook dat winkels gevuld zijn. Roepen dat alle distributiecentra weg moeten, is echt te makkelijk. Je kunt je wel afvragen of het verdelen van pakjes voor de hele Benelux – Luxemburg, België, Nederland – vanuit Nederland moet gebeuren. En of dat niet gewoon duurder moet worden. Dan bestaat er wellicht ook weer een prijsprikkel om spullen zelf in de winkel te gaan ophalen.

En als je stelt dat die slachterijen er niet meer hoeven te zijn, moet je ook wel nadenken over de economie die daar omheen zit, de machinefabrieken – hoogwaardige arbeid! – en de onderhoudsdiensten. Je moet dus wel een grondige analyse maken voordat je harde ingrepen doet.

Hierover nadenken is een van de speerpunten van Joris Thijssen, als onze woordvoerder in de Tweede Kamer voor Economische Zaken en Klimaat. Hij is daar al hard mee bezig.”

Dit artikel verscheen ook in S&D, het magazine van de Wiardi Beckman Stichting.