Zet je schrap voor een wervelwind van wreedheid

Lynchpartijen in de Verenigde Staten bereikten een piek na de afschaffing van de slavernij. Er bestaan nog foto’s van. Toen de zwarte Amerikaanse journalist David Serwer die bekeek, waren het niet de verbrande en verminkte lichamen van de zwarte slachtoffers die op zijn netvlies bleven branden, maar de lachende gezichten van de witte daders. Deze mannen waren zo trots op hun gruweldaden dat zij poseerden voor de fotograaf. De wreedheid vervulde hen van geluk, zag Serwer. En de wreedheid bracht hen dichter tot elkaar.

In de woorden van Serwer: “Trumps enige fundamentele overtuiging is dat de VS toebehoren aan heteroseksuele, witte, christelijke mannen. Zijn enige echte plezier is wreedheid. Het is die wreedheid, en het genot dat ze eraan beleven, die zijn meest fervente aanhangers aan hem bindt, in een gedeelde minachting voor degenen die ze haten en vrezen: immigranten, zwarte kiezers, feministen en verraderlijke witte mannen die meeleven met deze groepen. Het vermogen van de president om die wreedheid in woord en daad uit te voeren maakt hen euforisch. En zolang hij ze dat gevoel geeft, zullen ze hem met alles laten wegkomen, wat het ze ook kost.”

Serwer schreef deze analyse in 2018, in het geruchtmakende essay The Cruelty is the Point. Sindsdien heeft de analyse alleen maar aan geldingskracht gewonnen. Want inmiddels is Trump veroordeeld voor aanranding, smaad en fraude. Hij weigert zijn verkiezingsnederlaag in 2020 te erkennen en was de aanstichter van een gewelddadige couppoging. Beter voorbereid dan in 2016 en verlost van tegenstand binnen de Republikeinse partij, werkt Trump nu openlijk aan de vestiging van een autoritair bewind, waardoor de komende verkiezingen wel eens de laatste vrije verkiezingen zouden kunnen zijn. Het schokt zijn aanhangers niet. 

Serwer zag het goed: in ruil voor wreedheid laten zijn fans Trump overal mee wegkomen. Hij belooft immers massadeportaties. De plannen liggen klaar voor razzia’s waarbij miljoenen migranten zonder verblijfsvergunning – ook al wonen en werken ze soms al tientallen jaren in de VS en zijn hun kinderen Amerikaanse staatsburgers – door politie en leger worden opgepakt en opgesloten in kampen, in afwachting van hun uitzetting. Wreedheid geeft een kick, wat het ook kost.

Die kosten kunnen aanzienlijk zijn, zeker voor Trumps arme fans. Zij hadden geen baat bij de belastingverlagingen die Trump in 2017 doorvoerde. Daarvan  profiteerden vooral grote bedrijven en de rijken. Tegelijk holde Trump vakbondsrechten uit. Ook de Trump van 2024 wil het grootkapitaal vrij spel geven. Hij hanteert een beproefd kapitalistisch recept om de werkende klasse uiteen te spelen, zo stelt Serwer cynisch vast, door witte Amerikanen te laten geloven dat het beter is om arm te zijn dan gelijk aan zwarte Amerikanen. 

Kwetsbare wereld

De wereld is kwetsbaar voor de wreedheid van Trump. Neem alleen al zijn brute onverschilligheid ten aanzien van de klimaatcrisis en het leed dat deze veroorzaakt. Dit voorjaar, terwijl de VS zuchtten onder een vroege hittegolf die honderden levens eiste, verklaarde Trump doodleuk dat ‘klimaatverandering prima is’, omdat een stijgende zeespiegel leidt tot ‘meer vastgoed aan het strand’. Hij wil het Amerikaanse klimaatbeleid schrappen, zoveel mogelijk olie en gas oppompen en (opnieuw) uit het Klimaatakkoord van Parijs stappen. 

Dat heeft een prijs. De EU zal meer moeten bijdragen aan klimaatfinanciering voor het mondiale Zuiden. De Clean Industrial Deal van de nieuwe Europese Commissie zal recht moeten doen aan de wensen van landen waar de grondstoffen voor onze cleantech worden gedolven. Regeringen in het Zuiden willen meer verdienen aan hun grondstoffen en betere banen scheppen, bijvoorbeeld door zelf batterijen en elektrische voertuigen te gaan produceren. Die wens staat op gespannen voet met Europa’s eigen industriële ambities. Maar als de EU haar handelspartners wil motiveren om de klimaatstrijd vol te houden, zal zij hun een aandeel moeten gunnen in de groene industrie van de toekomst.

Kwetsbaar Europa

Europa is bijzonder kwetsbaar voor Trumps wreedheid. Het trumpisme staat haaks op de waarden, zoals democratie en rechtsstaat, die de NAVO en de EU hebben vastgelegd in hun verdragen. Trump spiegelt zich aan sterke mannen. Hij prijst Poetin om diens persbreidel in Rusland en landjepik in Oekraïne, Xi Jinping om de ‘ijzeren hand’ waarmee hij de Chinezen controleert. Mensenrechten en internationaal recht betekenen niets voor Trump: het recht van de sterkste telt. Democratie? Alleen als hij wint. Europa moet zich voorbereiden op een wereld waarin de twee grote autocratieën – China en Rusland – gezelschap krijgen van een derde: Amerika onder Trump.

Al in 2018 overwoog Trump uit de NAVO te stappen. Dit jaar spoorde hij Rusland aan om NAVO-landen aan te vallen die onvoldoende besteden aan defensie. Daarmee heeft hij nog vóór zijn mogelijke herverkiezing het bondgenootschap verzwakt. We moeten er rekening mee houden dat Poetin de collectieve veiligheidsgarantie van de NAVO – een aanval op één is een aanval op allen – op de proef gaat stellen. Hij hoeft er maar een klein stukje grondgebied in een van zijn NAVO-buurlanden voor te bezetten. Als de NAVO door onderlinge verdeeldheid niet resoluut reageert op zo’n aanval, is de alliantie zo goed als dood. Dan zouden de Baltische staten wel eens het volgende slachtoffer kunnen worden, na Oekraïne, van Poetins obsessieve streven naar herstel van het Russische Rijk.

Trump speelt een wreed machtsspel rond Oekraïne. Op zijn bevel blokkeerde de Republikeinse meerderheid in het Huis van Afgevaardigden maandenlang de Amerikaanse hulp aan Oekraïne. Het gebrek aan wapens en munitie heeft duizenden Oekraïense landsverdedigers het leven gekost. (Ook het talmende Europa treft hier blaam.) 

Met een verzwakt Oekraïne zou Trump de belofte waar kunnen maken om nog vóór zijn inauguratie het ‘conflict’ met Rusland ‘op te lossen’. Een oplossing die eruit bestaat dat Oekraïne wordt geprest om grote delen van zijn grondgebied af te staan aan de agressor, waarbij inwoners de keuze krijgen tussen een enkele reis westwaarts of de knoet van Poetin. Een oplossing die zo lang standhoudt als nodig is voor Poetin om zijn krijgsmacht klaar te stomen voor een nieuwe poging om heel Oekraïne te annexeren.

Uit vrees dat Trump de NAVO de rug toekeert, zijn Europese leiders begonnen hem stroop om de mond te smeren. Ze benadrukken dat het aan Trump te danken is dat steeds meer landen de tweeprocentsnorm van de NAVO naleven. Deze strategie zou kunnen werken, want narcisten als Trump zijn gevoelig voor vleierij. 

Maar een kruiperige opstelling tegenover de dictator-in-spe betekent ook dat Europese regeringen er het zwijgen toe moeten doen tegen de tijd dat een zegevierende Trump wraak neemt op politieke tegenstanders, democratische checks and balances sloopt, razzia’s verordonneert en het leger inzet tegen demonstranten. Als Europa wegkijkt, wie ter wereld komt er dan nog op voor democratie en rechtsstaat?

Het feit dat een isolationistische Amerikaanse president Europa kan uitleveren aan een revanchistisch Rusland geeft te denken. De les is dat Europa voor zijn eigen militaire veiligheid moet kunnen instaan. Dat is een kostbare zaak. Vandaag de dag vormen de VS vormen de ruggengraat van de NAVO. Zonder de VS ontbreekt het de strijdkrachten van de Europese NAVO-landen aan de noodzakelijke organisatie en vermogens om gecoördineerd op te treden. 

Een zelfstandige Europese poot van de NAVO vraagt om forse investeringen in onder meer commandovoering, inlichtingen en luchtverdediging. Tenzij Rusland openstaat voor nieuwe wapenbeheersingsafspraken, zal Europa ook moeten investeren in langeafstandsraketten. Twee procent van het bbp zal niet volstaan, zelfs niet als regeringen beter gaan samenwerken bij de inkoop van militair materieel, zoals de Europese Commissie beoogt. Nu al verhoogt het Verenigd Koninkrijk zijn defensie-uitgaven naar 2,5 procent, Polen naar 5 procent…

Tegelijk met het versterken van de eigen defensie moet Europa alles op alles zetten om Oekraïne te voorzien van de wapens die het nodig heeft om de agressor te weerstaan en zo ver mogelijk terug te dringen, ook als de VS hun hulp staken. De Oekraïners vechten niet alleen voor hun eigen vrijheid, identiteit en democratische idealen, maar ook voor onze veiligheid en voor de internationale rechtsorde. 

Europa kan de capaciteit vrijmaken om meer en betere wapens te produceren dan Rusland. (De Russische economie is kleiner dan die van Italië.) Dan moeten de EU en het Verenigd Koninkrijk wel scherpe prioriteiten durven stellen voor hun industrie en grondstoffenketens. Zo is een van de knelpunten bij de productie van granaten voor Oekraïne de schaarste aan schietkatoen. Waarom gebruiken we dat dan nog voor vuurwerk?

Als Oekraïne de Russische aanval overleeft, met onze hulp, kan het land al vóór toetreding een formidabele bondgenoot worden van de NAVO en de EU. Een bondgenoot die morele en militaire kracht meebrengt. Zulke vrienden hebben we nodig, nu we onze veiligheid niet langer aan de VS kunnen toevertrouwen.

Kwetsbare democratie

De verkiezingszege van Trump in 2016 droeg bij aan de normalisering van racisme in Europa. In Trumps kielzog boekten uiterst-rechtse partijen, waaronder de PVV, zetelwinst. Zij delen wél waarden met Trump, van nativisme tot giftige mannelijkheid. Net als hij minachten ze mensenrechten, constitutionele democratie en internationaal recht. Ze bewonderen Poetin en lopen te hoop tegen klimaatbeleid. Net als Trump vergiftigen ze de publieke sfeer met leugens, zoals de omvolkingstheorie.

“Er mag geen kind van de middelbare school komen zonder dat het weet hoe de Holocaust heeft kunnen gebeuren”, stelt Frans Timmermans terecht. Minstens zo belangrijk zijn onderwijsmethoden die kinderen met plezier laten lezen. Boeken, vooral fictie, nodigen ons uit tot ‘verruimd denken’, waarbij we in onze oordeelsvorming het perspectief meenemen van mensen die niet op ons lijken – bijvoorbeeld dat van slachtoffers van uitsluiting en wreedheid.

Ook diversiteit op de werkvloer kan ons inlevingsvermogen vergroten; zeggenschap binnen bedrijven leert ons burgerschapsvaardigheden. De Europese Commissie heeft beperkte bevoegdheden, zeker op het vlak van onderwijs, maar zij kan een aanjagersrol spelen bij het versterken van democratische weerbaarheid.

Grens aan wreedheid

Bij het schrijven van dit artikel is onduidelijk hoe de kansen liggen van Kamala Harris om Trump te verslaan. De wissel van Biden voor Harris heeft vleugels gegeven aan de campagne van de Democraten. De reactie van Trump bestaat vooralsnog uit een lange reeks racistische en misogyne beledigingen aan het adres van Harris.

Onder jonge kiezers is Harris duidelijk favoriet. Dat biedt hoop dat een nieuwe generatie Amerikanen, die in een diversere omgeving is opgegroeid dan hun ouders en grootouders, minder makkelijk in de ban raakt van Trumps haatzaaierij. Jonge Amerikanen lijken scherper te zien dat niet migranten of wokeness, maar een ontwricht klimaat en schrijnende ongelijkheid hun toekomst op het spel zetten.

Beter dan Biden is Harris in staat om ‘baas in eigen buik’ naar voren te schuiven als issue in de verkiezingsstrijd. Trump klopt zich op de borst voor de afschaffing van het landelijk recht op abortus door het Hooggerechtshof in 2022. Tijdens zijn presidentschap heeft hij immers drie conservatieve opperrechters benoemd. Daarmee loste hij een verkiezingsbelofte aan conservatief-christelijk Amerika in. Sinds de Hofuitspraak hebben Republikeinse meerderheden in meer dan twintig Amerikaanse staten abortus in alle of de meeste gevallen verboden. Er zijn zelfs lokale overheden die pogen te verbieden dat vrouwen naar een andere staat reizen voor een abortus.

In de ogen van de meest conservatieve Republikeinen is het zelfbeschikkingsrecht voor vrouwen een inbreuk op de traditionele, door god gegeven orde. Daarbij is de suggestie nooit ver weg dat vrouwen die ongewenst zwanger raken zich wel losbandig gedragen moeten hebben. Abortus gaat over “het doden van je kind omdat je niet verantwoordelijk genoeg was om je rok naar beneden te houden of je broek omhoog”, aldus een Republikeinse politicus die in november, met steun van Trump, tot gouverneur van North Carolina hoopt te worden gekozen. Gedwongen bevallen is in dat geval niet alleen een religieus gebod, maar ook een gepaste straf. The cruelty is the point.

Maar wreedheid kan té dichtbij komen. Ook in witte, christelijke gezinnen en gemeenschappen komt het voor dat vrouwen ongewenst zwanger raken – echtgenotes, vriendinnen, dochters. Blijf je dan hardvochtig pro-life? De kruistocht tegen abortus is niet populair. Een ruime meerderheid van de Amerikanen, waaronder veel gematigde Republikeinse kiezers, is pro-choice. Aan wreedheid zit misschien toch een grens. Dat maakt het abortusthema tot een electorale zwakte van Trump.

Muntje opgooien

Zelfs als Trump de stembusstrijd verliest, is het nagelbijten nog niet voorbij. Waarschijnlijk zal Trump opnieuw beweren dat het presidentschap hem ontstolen wordt. Het ingewikkelde Amerikaanse kiesstelsel biedt de Republikeinen, als zij hun democratisch geweten uitschakelen, tal van mogelijkheden om de vaststelling van de verkiezingsuitslag en de benoeming van Harris te saboteren. Het gevaar van nieuw politiek geweld, zoals bij de bestorming van het Capitool in 2021, is levensgroot. Een langdurige politieke crisis, die het land volledig in beslag neemt, zou slecht nieuws zijn voor Europa en andere bondgenoten van de VS. 

Ook bij een smadelijke aftocht van Trump zijn we nog niet verlost van het trumpisme. Zolang de Republikeinse partij vasthoudt aan een hiërarchisch maatschappijbeeld dat haaks staat op het all men are created equal uit de Onafhankelijkheidsverklaring van 1776, zolang zij bereid blijft om alle democratische normen te schenden voor het behoud van witte, christelijke en patriarchale macht, zolang haar verkiezingsstrategie drijft op het aanwakkeren van racisme en seksisme, berust de transatlantische waardengemeenschap op een wankel fundament. 

Daar komt bij dat de betrokkenheid bij de Europese veiligheid afneemt onder zowel Republikeinen als Democraten. Zij richten zich steeds meer op dreigingen uit China in plaats van Rusland. Biden is wellicht de laatste transatlantische president.

“We kunnen niet elke vier jaar een muntje opgooien over onze eigen veiligheid”, stelt eurocommissaris Breton terecht. Ook als een nieuwe termijn voor Trump ons bespaard blijft, geldt de les dat Europa zijn eigen militaire veiligheid moet gaan verzekeren. Want al heeft Poetin niet het eeuwige leven, van het Russische imperialisme zijn we waarschijnlijk niet snel verlost.

Weerbare welzijnseconomie

Het is een grimmig snapshot. Aan de ene kant een klimaat- en biodiversiteitscrisis die de prijs van voedsel opdrijft, ons verdienvermogen aantast en ons dwingt om fors te investeren in een groene transitie – binnen én buiten Europa – teneinde mondiale ontwrichting en een uitwaaiering van conflicten te voorkomen. Aan de andere kant de grootste Europese veiligheidscrisis sinds de Tweede Wereldoorlog, die we alleen kunnen doorstaan als we een deel van onze economie in de oorlogsstand zetten – met alle economische en ecologische kosten van dien. Daarboven de giftige oranje wolk van Trump, wiens verkiezing de polycrisis nog zou verergeren.

Te midden van deze clusterfuck wordt het steeds moeilijker om vol te houden dat onze materiële welvaart als vanouds kan blijven groeien. Hier ligt een taak voor links. Het is tijd om de belofte van lotsverbetering een nieuwe invulling te geven, voorbij het biefstuksocialisme. Nu de welvaartsgroei in Europa op ecologische en geopolitieke grenzen stuit, moeten we ons richten op de groei van welzijn. 

De uitdaging is om de private overconsumptie die onze planeet ontregelt te beteugelen, op zodanige wijze dat we hulpbronnen vrijspelen voor investeringen in hoogwaardige publieke voorzieningen (waaronder defensie en internationale samenwerking), een brede aanpak van armoede en eenzaamheid, een overheid die niet tegenover maar naast de burger staat en sterke, inclusieve gemeenschappen. 

Zo’n programma kan de statusangst verminderen waar uiterst rechts bij gedijt. Het biedt vormen van verbondenheid die niet gebaseerd zijn op uitsluiting en wreedheid. Een weerbare welzijnseconomie, dat moet de links-groene bijdrage zijn het democratieschild tegen Trump, Poetin en trawanten.

Dit essay is een voorpublicatie uit het najaarsnummer van tijdschrift de Helling, dat een dossier over de Amerikaanse verkiezingen bevat. De nieuwe Helling verschijnt op 4 oktober.

Bronnen

• Joschka Fischer. "Europe is Home Alone". Project Syndicate, 21 februari 2024. 
• Arancha González Laya et al. “Trump-Proofing Europe”. Foreign Affairs, 2 februari 2024.
• Green European Foundation. Postgroei en geopolitiek. 2024. 
• Adam Serwer. The Cruelty is the Point. The Past, Present and Future of Trump’s America. New York, 2021.