Fascisme ondermijnt de democratie niet door een plotselinge, gewelddadige revolutie, maar door een geleidelijke erosie: het afbreken van de rechtsstaat, het verzwakken van vrije verkiezingen en het uithollen van politieke diversiteit. Waar nodig worden de media gemanipuleerd, wordt de oppositie gedegradeerd tot vijanden van het volk en macht geconcentreerd in de handen van een autoritaire leider die zichzelf als de enige legitieme vertegenwoordiger van de natie presenteert. Vaak gebeurt dit onder het mom van legitimiteit, terwijl het democratisch systeem feitelijk vervangen wordt door een autoritair regime.

De verwevenheid van machtspolitiek en technologie, bijvoorbeeld in de samenwerking met een handje techgiganten (ook wel de nieuwe oligarchen genoemd) als Elon Musk en Mark Zuckerberg, maakt duidelijk hoe de populistische machtsuitoefening van nu nauw verbonden is met sociale media en digitale platforms. Door het manipuleren van de publieke opinie, het overboord gooien van fact checks en het verspreiden van desinformatie knabbelt deze strategie aan de democratische fundamenten zonder dat er een openlijke breuk met het systeem plaatsvindt.

Vladimir Poetin, die zich aanvankelijk als tegenstander van het establishment profileerde, versterkte zijn autoritaire regime door bestaande machtsstructuren te manipuleren en geweld in te zetten om zijn grip op de macht te behouden. En in Brazilië volgde Jair Bolsonaro een vergelijkbaar pad, waarbij hij allianties sloot met militaire en agrarische elites en geweld goedkeurde tegen inheemse groepen en politieke tegenstanders. In Nederland tekenen zich onder Geert Wilders en Thierry Baudet dezelfde patronen af. Beiden presenteren zich als de stem van het volk tegen de elite. Als ze eenmaal een positie van invloed bekleden, blijkt hun politiek niet gericht op het doorbreken van elitemacht, maar op het versterken van hun eigen positie binnen de bestaande machtsstructuren.

De anatomie van het fascisme verscheen oorspronkelijk in 2005 en is nu opnieuw gedrukt. Eigenlijk heeft het boek anno 2025 een actualisering nodig. Eentje die niet alleen de structurele voorwaarden voor fascistische tendensen onderzoekt, maar ook de veranderde infrastructuur van technologie en media. Zoals Nidesh Lawtoo aantoont in zijn boek Nieuw Fascisme, verplaatst de autoritaire dreiging zich steeds vaker naar het domein van mediabeïnvloeding, waar charismatische leiders geen terreur of staatsgreep nodig hebben om democratische instituties uit te hollen. De klassieke beelden van marcherende groepen en openlijke censuur maken plaats voor een subtieler maar niet minder gevaarlijk systeem van manipulatie, desinformatie en normverschuivingen die de democratische rechtsstaat ondermijnen.

Juist hierin schuilt de kracht van dit boek: het leert ons dat fascisme zich niet alleen laat zien in specifieke symbolen maar in een reeks handelingen en patronen die telkens opnieuw opduiken in tijden van onzekerheid. Wie fascisme wil herkennen moet voorbij de gepolijste teksten en beelden kijken en gedrag als leidraad nemen. Daarmee is De anatomie van het fascisme niet alleen een historisch basiswerk maar ook een oproep tot waakzaamheid: het fascisme van morgen zal er anders uitzien dan de beelden van vroeger, maar de kernmechanismen blijven hetzelfde. Het is aan ons om ze op tijd te herkennen.