"Natuurlijk, als we onze kijk op het leven in deze mate veranderen, zal dat de manier bepalen waarop we onze doelen en instellingen organiseren. Daarom moeten onze onderwijssystemen vooroplopen om mensen in staat te stellen hun bestaan op de wereld te begrijpen en de manier waarop dit in de loop van de tijd verandert.”
School heeft alles te maken met het voorbereiden van mensen op de wereld. Wat is de rol van de school, en het onderwijs in het algemeen, bij het veranderen van onze manier van denken?
“School is zo belangrijk omdat we in onze jonge jaren het meest gevormd worden. En het heeft een sterk cultureel aspect. Naast het weten is er het zijn, de interactie, en het vormen van waar je je verantwoordelijk voor voelt. Wat we in onze samenlevingen hebben gezien – ik ken Duitsland het beste, maar dit geldt voor veel westerse landen – is dat het onderwijs meer gericht is op vergelijkende prestaties, metriek en het aantonen van je vertrouwdheid met gecanoniseerde kennis.
"Het stimuleert je niet om je eigen weg te vinden, om te begrijpen hoe je bestaan wordt beïnvloed door de omgeving waarin je opgroeit, of om uit te zoeken hoe je een goed evenwicht kunt bereiken tussen co-creatie en concurrentie. Beoordeling met cijfers is slechts één voorbeeld van de zeer geïndustrialiseerde manier waarop het onderwijs tegen de dingen aankijkt. Alsof het normeren en rangschikken van jonge mensen hen zou kunnen helpen zich vrij en gelukkig te ontwikkelen.
"Het gevolg is dat leerlingen zich vooral bekommeren om hun positie binnen het systeem en hoe ze die kunnen verbeteren; ze denken minder na over het systeem zelf en hoe ze dat in plaats daarvan zouden kunnen verbeteren.
"De elitescholen van vandaag beloven ouders bepaalde cijfers en netwerken, zodat hun kinderen invloedrijke posities kunnen bekleden, terwijl we er eigenlijk behoefte aan hebben dat het onderwijs zich richt op het begrijpen van de samenleving als geheel en de uitdagingen waarvoor zij zich in de 21e eeuw gesteld ziet. Organisaties als UNESCO dringen hierop aan, met hoofdlijnen voor onderwijs in duurzame ontwikkeling, mondiaal burgerschap en toekomstvaardigheden. Maar het blijkt erg moeilijk te zijn om deze agenda te verspreiden.
"Het aanleren van toekomstvaardigheden is gebaseerd op het idee dat je mensen in staat moet stellen zich een andere toekomst voor te stellen, als middel om nieuwe horizonten te openen. In Duitsland is er een groeiende belangstelling voor vaardigheden binnen verschillende sociale contexten en levensfasen, ook in het Volkshochschule-systeem, het systeem voor volwassenenonderwijs dat betaalbare cursussen aanbiedt in een reeks vakken. Vakken als yoga, wiskunde en computerprogrammering. Die zijn voor iedereen toegankelijk.”
Technologie heeft veel positieve toepassingen, ook in het onderwijs, maar bestaat het gevaar dat de manier waarop we aan ons scherm gekluisterd zitten ons vermogen ondermijnt om zelf na te denken?
“Er is de laatste tijd veel aandacht geweest voor digitalisering in Duitse scholen. We hebben een Digitaal Pact voor Scholen waar veel geld voor beschikbaar is gesteld. Maar dit is gericht op het plaatsen van hardware in scholen, niet op het opleiden van leraren om leerlingen digitale weerbaarheid bij te brengen. We moeten niet alleen iedereen opleiden om ‘gebruikers’ te worden van apps die ons manipuleren. We moeten een begrip ontwikkelen van hoe digitale omgevingen onze samenleving, communicatie en interactie beïnvloeden, zodat we een echte dialoog kunnen aangaan over waar dit alles toe dient.
"Veel onderzoekers maken een onderscheid tussen menselijke creativiteit en kunstmatige intelligentie, die voornamelijk leert van de patronen uit het verleden. Iets geheel nieuws creëren is nog steeds een capaciteit die uniek voor mensen is, net als empathie. Maar we zijn onze fascinatie voor het potentieel van onze soort en de levende wereld kwijtgeraakt. In plaats daarvan raken mensen opgewonden over robots die op mensen lijken. Hé, we zijn er al! Vind iets uit dat het leven helpt ondersteunen, niet vervangen.”
Moeten we onze onderwijssystemen zo inrichten dat we het vermogen van mensen om te verbeelden en te dromen aanmoedigen?
“Ik denk dat het cruciaal is om weer meer in de verbeeldingsruimte te komen, en wanneer je wetenschap, kunst en beleidsvorming met elkaar verbindt, doe je precies dat. In sommige opzichten is het een kwestie van selectie. We hebben de mensen die fantasierijk willen zijn in de sfeer van kunst en cultuur geduwd, terwijl alle anderen ‘realistisch’ moeten blijven.
"We zouden meer mensen de kans moeten geven een stap terug te doen, zich af te vragen wat de diepere bedoeling is van hun ondernemingen en zich voor te stellen dat ze die een heel andere vorm laten aannemen zonder als utopisch te worden bestempeld. Uiteindelijk zijn het altijd de grote ideeën geweest die energie en focus aanwakkeren om het heden een nieuwe vorm te geven en die, stap voor stap, de wereld echt veranderen.
"Het openbreken van de status quo is cruciaal voor innovatie. Als kinderen doen we dat nog veel: ‘Waarom is dat zo? Waarom moet het zo zijn?' Er is bij kinderen een onderzoekende mentaliteit die vraagt of dingen anders kunnen. De wereld door de ogen van een kind bekijken kan die denkbeeldige ruimte scheppen en ook de vreugde van het ontdekken naar boven brengen in plaats van de angst voor een verlies van controle.
"Je openstellen voor wenselijke toekomstbeelden kan zo motiverend werken; dan kunnen we praten over wat we moeten doen om dit mogelijk te maken. We moeten ophouden verbeelding en dromen af te wijzen en ze te beperken tot de privésfeer, tot kunst en tot religie.”
Hoe zit het met de scholen zelf? Jij ging naar een alternatieve school. Hoe denk je dat het je gevormd heeft? Zijn er principes die je meer in alle scholen zou willen zien?
“Er werd nadruk gelegd op het zijn van een co-leraar. Er zijn altijd leerlingen die het makkelijker vinden om te begrijpen wat er wordt onderwezen en leerlingen die dat lastiger vinden. Dus soms gaf je les en op andere momenten kreeg je les. Het betekende dat je de inhoud beter begreep, maar je werd ook gedwongen om te proberen de hersenen van andere mensen te begrijpen en te erkennen dat we allemaal anders leren.
"Het andere aspect was de grote verscheidenheid aan dingen die we leerden. We hadden een schooltuin en ateliers voor hout- en metaalbewerking, we maakten jam, we hadden een disco, onze speelplaatsen waren heel avontuurlijk. We beleefden veel dingen, en niemand werd meer of minder belangrijk bevonden. Vanaf groep 8 ontwikkelden we onze eigen projecten en werden we aangemoedigd om ons bezig te houden met een bepaald onderwerp dat we intrigerend vonden. Uiteindelijk deed ik telescopische waarnemingen van de maan en ontwikkelde ik zelf de foto’s.
"Dit alternatieve proces van het vinden van mijn eigen manier om de wereld te begrijpen en te verkennen werd even waardevol geacht als het schrijven van iets academisch met veel voetnoten. De nadruk lag op het erkennen dat er een grote verscheidenheid is aan manieren om de wereld te begrijpen. Wat is jouw manier van leren en redeneren? Hoe kun je het meeste uit jezelf halen? Daarom kregen we tot de laatste twee jaar geen cijfers: als een signaal dat er vele manieren zijn om zinvol met de wereld om te gaan.”
Het klinkt als een goede mix van autonomie en samenwerking.
“Ja, en ook meegaan met wat leuk is. Mijn dochter is naar twee scholen geweest. De eerste was een conventionele school die leerlingen onder grote druk zette en concurrentie tussen medeleerlingen aanmoedigde door middel van cijfers en oordelen. Leerlingen werden voor de hele klas uitgescholden, wat schaamte en trots in de mix bracht.
"Nu zit ze op een school die gebruik maakt van het enthousiasme van leerlingen om de wereld te verkennen en hen zo te helpen leren. Zij en haar klasgenoten waren gefascineerd door de Griekse goden, dus besloot de lerares dat thematische blok uit te breiden en er andere leerdoelen in te passen. Ze bedachten hun eigen goden en godinnen, schreven verhalen over wat ze beschermden en waarom, en maakten stripverhalen waarin ze beschreven waarom ze vonden dat deze personages het pantheon konden aanvullen.
"Deze flexibiliteit – enthousiasme over iets aanvoelen en dan het lesplan of de lesmethode aanpassen om dit te combineren met de vereisten van het leerplan – is de ware kunst van het lesgeven. Het creëert een andere energie."
We hebben het gehad over onderwijs als een middel om mensen te helpen de wereld anders te zien en hopelijk te veranderen. Houdt de groene beweging zich wel genoeg bezig met onderwijs?
“Dat is een moeilijke vraag. Ik herinner me dat Dennis Meadows, mede-auteur van het rapport The Limits to Growth uit 1972, na de protesten en gevechten die het gevolg waren van de publicatie van dat rapport, zei dat hij vond dat we vergeten waren om cultuur op te nemen als een kernaspect naast het sociale, ecologische en economische aspect. Ik heb dit op twee manieren gemerkt.
"Allereerst in ons begrip van wat we beschouwen als een succesvol leven en gepast gedrag. Hoe kunnen we het in orde vinden om dieren te behandelen zoals we doen, alleen maar om elke dag goedkoop vlees op ons bord te hebben? Is het echt een aantasting van onze vrijheid als dit politiek wordt aangevochten om de koolstofuitstoot te beperken?"
