Het bijna zeventig jaar oude pamflet van Aimé Césaire, Over het kolonialisme, leest alsof er een mitrailleur afgaat. In krachtige zinnen vuurt Césaire het ene na het andere salvo op de lezer af. Deze heeft geen tijd om te vluchten, er is geen ontsnappen aan, de striemende vuurregen ontneemt hem de adem, verlamt hem. Over het kolonialisme, de vertaling van Discours sur le colonialisme, had beter Tegen het kolonialisme kunnen heten. Het is een woedende afrekening met een systeem dat volgens Césaire tweehonderd jaar lang elke dag zijn ongelijk heeft bewezen. Als Europa dit niet oplost, dan is Europa onverdedigbaar, stelt de dichter en schrijver.

In Over het kolonialisme gebruikt Césaire de term overigens niet, maar het denken hierover zit in elke bladzijde vervat. De stelling van zijn boek is dat het mooi lijkt dat er universele rechten van de mensen en andere universele waarden zijn, maar dat die voorlopig alleen gelden voor de gegoede burgers van Europa en Noord-Amerika. Aan mensen van kleur in Afrika, Zuid- en Noord-Amerika en Azië vallen deze rechten niet toe. Dat moet veranderen: “Van mijn kant voer ik een systematische verdediging van niet-Europese beschavingen. […] Ik voer een systematische verdediging van samenlevingen die door het imperialisme zijn vernietigd.” Want die waren en zijn er wel degelijk, betoogt Césaire. Zo onderzoekt hij de Bantoe-filosofie. Aan het eind van het essay maakt hij als overtuigd communist de koppeling tussen het proletariaat in de westerse steden en zwarten in de kolonies. In 1955 ziet hij nog heil in de aanpak van de Sovjet-Unie. Een jaar later zou hij het communisme de rug toekeren na de inval in Hongarije door de Sovjets. 

Racial passing

Tegenwoordig liggen de zaken anders. Het alledaagse en institutionele racisme is er natuurlijk nog, en er zijn nog genoeg volkeren die lijden door oneerlijke verdeling tussen ‘noord’ en ‘zuid’ maar de botte onderdrukking van hele volkeren op wereldschaal zoals in de tijd van Césaire zou je voorbij kunnen noemen. Afrikaanse landen hebben zitting in de alle internationale organisaties, steeds meer zie je dat landen aan de zuidkant van de globe zich ontwikkelen. Schrijven over racisme en (zwarte) identiteit vereist, zo zou je kunnen concluderen uit Edugyans aanpak, nuance. Het is veel meer aftasten, zoeken, proberen en dat lukt Edugyan buitengewoon goed.

In het essay over Amerika onderzoekt ze identiteit. Ze schrijft: “We vormen allemaal onze eigen identiteit. Maar vroeg of laat zien we allemaal dat we daarbij beperkt zijn, dat onze praktische, economische en fysieke werkelijkheden op een bepaalde manier vastliggen.” Ze gaat in dit essay dieper in op fenomenen als racial passing en transracialisme, waarbij mensen een andere etniciteit aannemen. Op het eerste gezicht een verderfelijk fenomeen, zou je zeggen. Maar de auteur laat zien dat ook dat genuanceerder ligt: het kan ook bevrijdend zijn. Als we geloven dat er transseksualiteit bestaat is “het ook heel goed mogelijk dat raciale fluïditeit de volgende grens is”, aldus Edugyan. Verrassend! Uiteindelijk gaat het om persoonlijke vrijheid, voor iedereen, zo zou je het denken van Edugyan kunnen samenvatten. Ze waarschuwt dat al te sterk de nadruk leggen op identiteit juist gepaard kan gaan met veel onvrijheid.

We zijn er natuurlijk nog lang niet, overal is nog veel racisme en discriminatie, maar in zeventig jaar kan er veel veranderen. Als je de boeken van deze auteurs kort na elkaar leest dan zie je dat er wel degelijk zaken ten goede kunnen keren. Een hoopvolle ervaring.