Gelukkig is er binnen GroenLinks veel kennis over en ervaring met het formeren van colleges van burgemeester en wethouders. Voor ons project GR22 – Succesvol formeren verzamelden we inzichten om lokale afdelingen te helpen bij hun collegeonderhandelingen. De gemene deler is: zorg dat de formatieonderhandelingen je niet overkomen maar dat je er goed voorbereid in stapt. En stap 1 is natuurlijk om ons boekje – waarin we alle tips bundelen, aangevuld met inzichten uit de wetenschap en kwantitatief onderzoek – van kaft tot kaft te lezen en met je fractiegenoten te bespreken. In dit artikel geven we een zeer beknopte samenvatting van dat boekje, dat te downloaden is via Plek (of neem contact op met bdeleeuw@groenlinks.nl).

I. Voorafgaand aan de verkiezingen

De basis voor een succesvolle formatie leg je lang voordat de campagne is begonnen. Iedereen heeft hierin zijn eigen stijl, maar het is belangrijk een plan met meerdere scenario’s te ontwikkelen en dit met elkaar te bespreken.

• Bepaal je prioriteiten

Maak een top tien van programmapunten die je de komende vier jaar wilt bereiken. Wees scherp op het aantal punten; een teveel aan prioriteiten betekent dat je nog steeds niet gekozen hebt en te weinig punten dat je niet ambitieus genoeg bent. Tien is een mooi aantal. Deze punten komen terug in je verkiezingsprogramma (dat uiteraard nog veel meer punten kan bevatten) maar ook in wat je tijdens de formatie op tafel legt. Ze zijn leidend in de komende periode tot en met de presentatie van het collegeakkoord.

• Investeer in relaties

De inhoud is zelden het struikelblok bij formaties, verstoorde persoonlijke relaties zijn dat vaak wel. Zorg dus dat je je mogelijke coalitiepartners kent, want dat praat een stuk makkelijker aan de formatietafel. Dit geldt natuurlijk voor partijen die inhoudelijk dicht bij je staan maar ook voor partijen met wie je het vaak oneens bent en met wie je wellicht in een coalitie komt. Drink dus geregeld een kopje koffie met je evenknieën bij een andere partij.

II. Tijdens de verkiezingscampagne

Tot de stembureaus sluiten heb je maar één doel: zoveel mogelijk zetels winnen. Maar vergeet de formatie niet, want de verkiezingscampagne heeft grote invloed op de onderhandelingen.

• Besef dat het ook na de verkiezingen druk blijft

Verkiezingen kunnen een uitputtende marathon zijn, maar de formatie is net zo inspannend én belangrijk. Het is daarom raadzaam om tijdens de verkiezingscampagne (en de formatie) taken te verdelen, zodat je zo uitgerust mogelijk aan de onderhandelingstafel verschijnt. Zowel de verkiezingen als de onderhandelingen doe je niet alleen maar met een team – maak daar gebruik van!

• Houd tijdens de verkiezingscampagne rekening met je prioriteiten tijdens de formatie

In een verkiezingscampagne laat je zien wie je bent en waar je als politieke partij voor staat. Je richt de spotlight op enkele thema’s en soms vergroot je de verschillen met andere partijen. Daar is niets mis mee, maar besef dat dit kan doorwerken in de formatie. Soms is het bij bepaalde onderwerpen juist verstandig om je coöperatief op te stellen terwijl voor andere onderwerpen het misschien beter is om de verschillen uit te vergroten om zo je startpositie aan de onderhandelingstafel te versterken. Laat hierin je prioriteitenlijstje (zie de eerste tip) leidend zijn.

III. Direct na de verkiezingen

Als de stembureaus sluiten, wil je waarschijnlijk niets liever dan uitrusten van de enerverende campagne. Maar helaas, juist op de verkiezingsavond moet je direct aan de bak. In de eerste uren na de eerste prognoses kun je grote invloed hebben op het verloop van de formatie.

• Maak scenario’s

Direct na de verkiezingen begint het wie-wil-met-wie-spelletje. Wees daarop voorbereid en heb je plan paraat. Werk vooraf scenario’s uit, bespreek ze binnen het onderhandelingsteam en maak onderling duidelijke afspraken zodat je snel kunt handelen. Maak de scenario’s zo concreet mogelijk: 'We bellen als eerste partij X. Als partij Y meer dan drie zetels haalt, bellen we hen daarna, tenzij partij Z meer dan twee zetels heeft.' Of iets soortgelijks, zo lang het maar concreet en helder is. Betrek in je scenario’s hoe andere partijen kunnen reageren op de verkiezingsuitslag.

• Ga op de verkiezingsavond al aan de slag

De formatie begint op de verkiezingsavond – letterlijk. Zorg dat je alle telefoonnummers in je telefoon hebt zitten, feliciteer dan wel condoleer je concullega’s met het verkiezingsresultaat en maak indien nodig een afspraak voor de volgende dag. Wees proactief, ga niet als een muurbloempje wachten tot je ten dans wordt gevraagd.

IV. De formatieonderhandelingen

Yes, je zit aan de formatietafel! Nu gaat het echte werk beginnen: onderhandelen. Elke formatie is anders en vereist dus maatwerk. Toch zijn er enkele algemene tips te geven die je verder zullen helpen.

• Zorg dat je fractie aangesloten blijft

Voorkom onplezierige verrassingen door je fractiegenoten mee te nemen in de afwegingen die je als onderhandelaar moet maken. Praat de fractie dus op gezette tijden bij. Het is belangrijk dat de fractie vertrouwen in je heeft, ook omdat het je positie aan de onderhandelingstafel verstevigd als je niet voor elk punt terug hoeft naar de fractie. Hetzelfde geldt voor het afdelingsbestuur en de leden. Stel bijvoorbeeld klankbordgroep samen met leden die op hoofdlijnen geïnformeerd worden.

• Bepaal je speerpunten – en je wisselgeld

Het kan enorm helpen om de onderhandelaars van je fractie een duidelijk mandaat mee te geven. De tien punten (zie eerste tip) en het verkiezingsprogramma vormen uiteraard de basis, maar dan nog zijn er afwegingen te maken. Welke punten wil je echt binnenhalen? Waar zit de onderhandelruimte? Bepaal met de fractie wat de ondergrens is en ook wanneer de onderhandelingen succesvol zijn.

• Maak duidelijke procesafspraken

De formatiegesprekken gaan een tijdje duren en je zult intensief met je gesprekspartners omgaan. Des te belangrijker is het om met je onderhandelingspartners praktische afspraken te maken over het proces. Bepaal wanneer, tot hoe laat (!) en hoe vaak je gaat onderhandelen. Afspraken op vaste tijden geven structuur (buiten de onderhandelkamer heb je immers ook nog een leven) en helpen om de voorbereidingen goed te doen.

• Benut de kennis en inzichten van zittende wethouders

Zittende wethouders kunnen je uitstekend helpen om goede onderhandelingsresultaten te boeken. Zij hebben immers veel inhoudelijke, praktische en politieke ervaring die je helpen om een goed akkoord te sluiten. Als geen ander weten zij waar de voetangels en klemmen in de dossiers zitten en waar slimme oplossingen te vinden zijn. Gebruik die kennis! Als er geen GroenLinks-wethouders in de vorige coalitie zaten, kan een GL-wethouder uit een (nabijgelegen) gemeente je misschien helpen. Schroom niet om contact op te nemen met Team Lokaal van het Landelijk Bureau als je op zoek bent naar een sparring partner.

• Wees slim, je hoeft niet alles zelf te doen

Als een andere partij aan de onderhandelingstafel hetzelfde wil als jij, kan het verstandig zijn om je niet te veel in te zetten op dit onderhandelingspunt. Stel dat D66 net zoveel zonnepanelen op de daken wil als jij, dan kun je ervoor kiezen hen dit punt binnen te laten halen en je op iets anders te richten. Onderhandelen is geven en nemen, en voor die zonnepanelen hoef jij dus niet op een ander dossier iets in te leveren. Eventueel kun je dit met andere partijen (in dit geval D66) afstemmen en gezamenlijk meer binnenhalen (1 + 1 = 3).

• Soms bereik je meer met andere woorden

Stel dat je wilt dat het jongerenwerk versterkt wordt. Je kunt dan je eigen woorden gebruiken ('het jongerenwerk dient versterkt te worden om de kansen van alle jongeren te vergroten') maar je kunt ook kiezen voor een formulering als 'het jongerenwerk dient versterkt te worden om overlast door jongeren terug te dringen.' Het doel blijft hetzelfde (het jongerenwerk versterken) maar met een ander woordgebruik kun je de realisering ervan dichterbij brengen. Er zijn natuurlijk grenzen aan welke woorden je wilt kiezen, maar overweeg het op zijn minst.

• Maak een onderscheid tussen doelen en middelen

Onderhandel op doelen als het gaat om portefeuilles van andere wethouders en onderhandel op middelen voor je eigen portefeuilles. Je hebt immers geen grip op hoe coalitiegenoten omgaan met de middelen die hen toebedeeld worden, maar door duidelijke doelen af te spreken kun je hen toch aan de afspraken houden. Voor jezelf geldt dat je voldoende middelen (zoals financiën) moet krijgen om de doelen te halen. Formuleer voor je portefeuille concrete doelen die je makkelijk aan de achterban kunt uitleggen, zoals: ‘elke dag planten we een boom’.

• Doe als Indiana Jones

In de gelijknamige film zit Indiana Jones vast in een instortende piramide. Als kijker denk je dat hij er nooit meer uitkomt, maar dat lukt natuurlijk wel – opluchting alom, de aftiteling kan ingezet worden. Maar dan bedenkt Jones dat er nog een jongetje in de piramide zit. De piramide staat nu echt op instorten maar toch gaat hij naar binnen om – eind goed al goed – met het jongetje weer naar buiten te komen.

Wat moet je hiermee tijdens coalitieonderhandelingen? Als een akkoord bijna bereikt is, kun je op het laatst toch nog ‘de piramide in gaan’ en een eis op tafel leggen over iets wat je tijdens de onderhandelingen hebt moeten opgeven. Je kunt aangeven dat je dit een erg belangrijk punt vindt of dat je fractie er te elfder ure mee kwam. Aan het einde van succesvolle onderhandelingen is de bereidheid om de formatie te laten klappen gering, dus grote kans dat je dit punt nog binnenhaalt. Omgekeerd betekent dit dat je tot het einde alert moet blijven, want andere partijen kunnen ook een Indiana Jones doen.

V. Tijdens de coalitieperiode

It giet oan! Je fractie is coalitiepartij en vier mooie jaren liggen in het verschiet. Maar een goede coalitie is als een goed huwelijk: het gaat niet vanzelf. Hoe blijf je met de coalitiepartijen goed samenwerken? En hoe geeft je fractie invulling aan haar rol als coalitiepartner?

• Blijf in gesprek

In een coalitie zitten is meer dan alleen het uitvoeren van een coalitieakkoord. Hoe ga je om met onderwerpen die niet in het coalitieakkoord staan? Hoe neem je elkaar mee in moties en amendementen? Hoe zorg je dat je elkaar niet verrast? Maak afspraken en blijf hierover in gesprek.

• Zorg voor gezelligheid

Ondanks politieke spelletjes en onderhandelingstactieken ben je in een coalitie ook collega’s van elkaar. Het is belangrijk dat je het goed met elkaar kan vinden. Blijf daarom investeren in de sfeer en de onderlinge relaties. Ga borrelen of maak een mooie boswandeling met elkaar. Betrek ook de fracties erbij; het helpt als zij ook onderling goede relaties hebben.

• Bepaal je rol als fractie

Deelname aan een coalitie zorgt voor veel meer invloed dan een rol in de oppositie. Hier staat tegenover dat je als coalitiepartij veel meer rekening moet houden met anderen: lekker roepen wat je vindt wordt een stuk ingewikkelder. Praat als fractie uitvoerig over de invulling van deze rol, want je wilt niet vier jaar als stemvee in de gemeenteraad zitten. Ga op zoek naar de ruimte die er is zonder de coalitie in problemen te brengen en bepaal de onderwerpen waarop je je de komende jaren wil profileren. En draag uit waarom dit college ondanks alle compromissen jouw gemeente toch echt roder en groener maakt.

Dit artikel is een zeer beknopte samenvatting van het boekje Succesvol formeren, hoe doe je dat? Tips & tricks voor formaties van colleges van B&W. Het boekje is gratis te downloaden via Plek of aan te vragen bij bdeleeuw@groenlinks.nl.

Literatuur

• Joan Smithuis, Hub van Wersch, Joop van den Berg, Van campagne tot compromis, Boom, 2019.

• Raad voor Openbaar Bestuur, Nieuwe politiek, nieuwe akkoorden, 2018.

• Lianne van Kalken, Geerten Boogaard, Martijn van der Steen en Wouter Scherpenisse, Een routekaart voor raadsakkoorden – varianten, ervaringen en lessen, Vereniging voor Raadsleden, 2021.

• Maarten Allers, Joes de Natris en Harm Rienks, ‘Kost besturen raadszetels?’, Stuk Rood Vlees, 17 maart 2018.