[Hans Rodenburg] Juist omdat het zo’n groot onderwerp is, wil ik beginnen met de vraag: wat betekent zorg voor jou?

[Lynn Berger] “Meestal als we het over zorg hebben, dan hebben we het over fysieke zorg. Ouderenzorg, fysiotherapie, tandartszorg, de plek waar je terechtkomt als er iets mis is gegaan. Maar zorg is veel breder. Ik gebruik graag de definitie van de Amerikaanse filosoof Joan Tronto en zij zegt: zorg is eigenlijk alles wat we doen om onze leefwereld te onderhouden en vorm te geven. En met die leefwereld bedoelt zij onze omgeving, maar ook ons lichaam, onze geest, andermans lichaam en geest. Dus eigenlijk alle activiteiten die we ondernemen om ervoor te zorgen dat de wereld kan draaien zoals die draait."

[SM] Als je kijkt naar verschillende samenlevingen door de tijd heen, dan zie je vaak dat er een klassieke genderverdeling is binnen huishoudens. Speelt dat hierbij een rol?

[LB] “Ja, absoluut. Zorg wordt van oudsher geassocieerd met vrouwen en met kinderen. En van oudsher worden vrouwen en kinderen ook gezien als minder interessant, minder belangrijk, minder slim dan mannen. Dat is een belangrijke reden waarom zorg voor lief is genomen. Wanneer beginnen filosofen over zorg na te denken? Dat is echt pas in de jaren zeventig. Wanneer beginnen economen over zorg na te denken? Dat was in de jaren zeventig. Waarom? Omdat dan het feminisme opkomt en omdat vrouwen ook filosoof en econoom worden.”

[SM] Er is een beroemde anekdote over hoe de econoom Adam Smith vergat om zorg mee te nemen in zijn analyse van wat de economie is.

[LB] “Smith bracht de economie terug tot eigenlijk de vrije markt. Je hebt de bakker, die bakt brood zodat mensen brood kunnen kopen. Dat doet hij uit eigenbelang en hij heeft er dus baat bij om de prijzen laag te houden. En dus kunnen mensen dat brood betalen: iedereen blij. Wat Smith helemaal vergat: heel veel mensen doen werk niet uit eigenbelang, maar voor een ander. Zijn moeder kookte terwijl hij zat te werken aan die analyse, zodat hij kon eten. De economie kan niet draaien als de bakker aan het einde van de dag niet naar een huis gaat waar een maaltijd voor hem is. De  basis van de economie is zorg, maar dat zag Smith niet.”

[HR] Op dit moment is zorg een heel groot onderwerp van debat. We vragen veel te veel van de zorgsector, of tenminste: we gaan veel te veel van die zorgsector vragen, en die wordt overbelast. Hoe kijk jij naar daarnaar?

[LB] “Ik vind dat inmiddels demissionair minister Ernst Kuipers goed erkent dat zorg schaars is, en dat de marktwerking slecht heeft uitgepakt. Het idee was: als zorginstellingen met elkaar moeten concurreren, gaan ze efficiënter werken. De grote denkfout daarachter is dat je de zorg gaat zien als een product. Ik sprak een thuisverpleegkundige die me vertelde dat ze tijdens een avonddienst van vier uur 50 kilometer moest reizen en 22 cliënten bezoeken. Ze had dan zes minuten per cliënt en dan kon ze inderdaad helpen met die kousen of het verzorgen van een wond.

Maar heel vaak gebeurt er iets wat niet in het schema staat: iemand is verdrietig, iemand voelt zich eenzaam en wil praten. Dat is ook een zorgvraag en die wilde ze beantwoorden. Maar dat kan niet, met als gevolg dat haar werkplezier verdwenen is en dat ze uiteindelijk is gestopt. Marktwerking is geen oplossing voor dat zorginfarct en dat heeft de minister goed gezien.

En toch staat het weer in het nieuwe Integrale Zorgakkoord: efficiënter werken. Nu werkt 1 op de 6 mensen in de zorg, als de zorgvraag blijft stijgen is dat binnenkort 1 op de 3. Dat moeten we voorkomen, schrijft dat Zorgakkoord. Mensen moeten minder professionele zorg ontvangen. Ze moeten langer thuis blijven wonen en daar moeten hun vrienden en hun naasten voor hen gaan zorgen.

Maar die naasten, die vrienden en die familie hebben ook een baan, wonen misschien niet in de buurt, werken misschien zelf in de zorg. Één op de vier zorgmedewerkers is ook mantelzorger. Het probleem wordt daarmee niet opgelost, maar eigenlijk over de schutting gegooid in het onbetaalde domein.”

[HR] Het verschuiven tussen maatschappelijke domeinen lost uiteindelijk niet het fundamentele probleem op dat we überhaupt weinig ruimte maken voor zorg.

[LB] “Ja, want de vervolgvraag is: hoe gaan we mantelzorgers in staat stellen om dat te doen? Want de tijd die je besteedt aan zorgen voor iemand kun je niet besteden aan betaald werk. Nou, het leven is duur, je wilt wel iets van pensioen opbouwen, dus misschien moet je mensen dan financieel ondersteunen of moet je zorgen dat er langer zorgverlof is voor werknemers.

Er zijn natuurlijk allerlei knoppen waar je aan kunt draaien, maar die worden dan bij een ander ministerie neergelegd. Dus je hebt een ministerie van Volksgezondheid, dat zegt dat iedereen moet gaan mantelzorgen, en je hebt het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid dat zegt: iedereen moet echt meer gaan werken, want de verzorgingsstaat wordt onbetaalbaar. Volgens mij moet je dus een hele stap terug doen en ervan uitgaan dat zorg de belangrijkste activiteit is van onze soort. Dan zouden we dat centraal stellen in hoe we de samenleving inrichten in plaats van waar het nu zit, namelijk aan de randen van de dag en in de instellingen. En dan vervolgens een samenleving zo inrichten dat iedereen ook tijd heeft om te zorgen: voor kinderen, voor vrienden. Zo inrichten dat mensen überhaupt tijd hebben en dus minder stress hebben, minder geldzorgen hebben en daardoor minder ziek worden.”

[SM] Als we eenzaam zijn, als het moeilijker is om in contact te zijn met elkaar omdat mensen daar geen tijd voor hebben, dan is onze vraag naar dit hele menselijke aspect van de professionele zorg ook groter.

[LB] “Die toenemende vraag naar zorg hangt voor een groot deel samen met een samenleving die steeds hogere eisen stelt aan mensen. Ik moet denken aan de toename van het aantal kinderen met add of adhd. Op het moment dat je een onderwijssysteem hebt waarin het niet zo erg is als je niet supergoed bent in je lang concentreren op rekenen of waarin het veel makkelijker is om af te wisselen tussen met je hoofd werken en met je handen werken, dan heb je waarschijnlijk minder kinderen met add.

Ik sprak een verpleegkundige die zei: er zijn allemaal maatschappelijke ontwikkelingen die leiden tot vragen die terechtkomen op het bordje van de zorg, maar die daar eigenlijk niet horen. Die zou je eigenlijk veel eerder willen ondervangen.

We willen dat onderwijs niet alleen maar gaat over presteren, maar ook over iets bijdragen aan een ander, over blij zijn. We willen een vriendelijke samenleving inrichten waarin mensen minder eenzaam zijn, waarin mensen minder angstig zijn, waarin mensen minder ongelukkig zijn. Dat zou de zorgvraag al enorm omlaag brengen, in elk geval de vraag naar professionele zorg. Dat is wel een flinke taak, en die vergt enig utopisch denken.”

[SM] Maar dan zeggen we eigenlijk: het probleem is helemaal niet zorg. Het probleem is gewoon de samenleving. Dat hoe we het leven inrichten zo tegennatuurlijk is.

[LB] “Ja, maar je zou dus kunnen zeggen: de reden dat we die keuzes op die manier hebben gemaakt, is omdat we het belang van zorg niet goed hebben gezien, omdat we heel lang hebben gedacht dat zorg iets is wat vrouwen vanzelf vanuit liefde doen, iets dat er altijd wel zal zijn.”

[SM] Het was een onzichtbare hand.

[HR] In je boek noem je het: ik wil toe naar een leven vol zorg. De vraag is dan alleen: hoe? Hoe ziet dat er precies uit? Wat voor concrete maatregelen ga je nemen?

[LB] “Op het moment dat betaald werk minder van onze tijd en energie opneemt, hebben we meer tijd en energie over om voor anderen te zorgen. Dat kan met zoiets als een vierdaagse werkweek, maar ook met uitgebreid zorgverlof voor mensen die mantelzorg verlenen, uitgebreid zwangerschaps- of ouderschapsverlof voor partners, en partnerverlof zodat zorgtaken ook eerlijk verdeeld worden tussen mannen en vrouwen. Dat soort regelingen hebben we al, die kun je uitbreiden en dan kom je al best wel een eind.

En het zit hem ook in ontspannen je werk doen. We zouden helemaal weg moeten van dat geïnstitutionaliseerde wantrouwen dat ervoor zorgt dat mensen bijna geen bewegingsvrijheid meer hebben in hun werk, omdat ze alles volgens protocol moeten doen, omdat ze 40 procent van hun tijd kwijt zijn aan administreren. Als je dat weghaalt, dan hebben zorgverleners meer tijd om te zorgen. En regel dat de autonomie van met name verpleegkundigen en verzorgenden vergroot wordt, dat ze meer op hun eigen manier kunnen zorgen.”

[SM] Ja, en eigenlijk zeg je: stop met het in kleine hokjes doen, zet deze hele realistische bril op. Dit is wie we zijn als mensen.

[LB] “Stel dat we onze kinderen van jongs af aan veel meer zouden leren dat een goed leven niet alleen een leven is waarin je het beste uit jezelf haalt, maar ook een leven waarin je bijdraagt aan dat van anderen. Dat kinderen kunnen oefenen in zorgen, met helpen in het huis, zorgen voor een oma. Zodat het belang van zorg, maar ook het plezier van zorg iets is wat je zelf meemaakt vanaf jonge leeftijd. Dan denk ik dat je al andere keuzes gaat maken als volwassene in hoe je je leven inricht omdat je dan weet: oh, ja, maar misschien komt daar een zorgvraag bij, daar moet ik wel ruimte voor maken. Daar moet rek voor zijn."

[HR] Toch denk ik dat heel veel volwassenen alsnog denken: ja, maar ik wil gewoon niet zorgen. Ik wil niet vier dagen werken om zorg te gaan verlenen. Ik wil gewoon werken en ik wil dat zorg bij de professionele sector terechtkomt.

[LB] “Nou, dan zeg ik ook dat het wel een verarming is die je jezelf dan oplegt, want zorgen zit zo in onze natuur en de evolutie heeft allemaal slimme manieren bedacht om ons plezier te laten beleven aan zorgen. Dus als je voor iemand zorgt, dan maak je oxytocine aan. Dat is een stofje dat je een fijn gevoel geeft. Het is de basis voor hechting; het is de basis voor liefde. Natuurlijk, er zijn allemaal aspecten aan zorg die helemaal niet leuk zijn. Het is repetitief en het is vaak vies, het is vaak saai. Ja, het één staat niet los van het ander. Maar toch: en dit ontleen ik ook weer aan Joan Tronto, een goed leven is niet een zorgeloos leven, maar een leven vol zorg, een leven waarin je de zorg krijgt die je nodig hebt en kunt zorgen voor anderen wanneer ze je nodig hebben.”

Dit is een ingekort transcript van het gesprek dat Hans Rodenburg, projectleider bij Wetenschappelijk Bureau GroenLinks, en Senna Maatoug, Tweede Kamerlid voor GroenLinks, voerden voor de podcastreeks rondom het boek Er is wél een alternatief.