Wie het verkiezingsprogramma van de PVV erbij pakt, hoeft niet ver te zoeken om het PVV-speerpunt tegen te komen. In hoofdstuk 1 staat een asiel- en migratieverhaal zonder nuance, zonder migratiecijfers en zonder feiten over het aantal asielaanvragen. In plaats daarvan gaat het over een vermeende asieltsunami, krankzinnig open-grenzenbeleid en een ontwrichtende asiel- en immigratieramp. 

If you can’t beat them…

“Europe needs to be tough on migrants.” – Mette Frederiksen, minister-president van Denemarken en leider van de sociaaldemocraten. 

De Deense sociaaldemocraten staan bekend om het linkse narratief waarbij migratie als probleem wordt neergezet. De hier gevolgde strategie om om te gaan met het extreemrechtse migratienarratief laat zich het beste samenvatten als: If you can’t beat them, join them. 

In 2015 won de extreemrechtse Deense Volkspartij (DF) een flink aantal zetels tijdens de nationale verkiezingen, waarmee zij de grootste partij werd in het conservatieve blok en de op één na grootste in het parlement. De gevestigde (linkse) partijen moesten zich gaan verhouden tot deze extreemrechtse partij. In 2019 leken de sociaaldemocraten een antwoord te hebben gevonden. Ze wonnen de verkiezingen na een campagne waarin anti-migratieretoriek de boventoon voerde en sociale problemen werden gelinkt aan migratie. Frederiksen stelde tijdens deze campagne dat het tot dan gevoerde Deense migratiebeleid de arbeidersklasse had verraden en de verzorgingsstaat in gevaar had gebracht.

Hoewel Nederlandse linkse partijen de laatste jaren niet in de buurt komen bij de stevige taal van de linkse Denen, zien we in het politieke debat wel light-versies van deze tactiek. Zo riep Jimmy Dijk (SP) recentelijk op tot een migratiesaldo van 40.000 mensen en gaf hij daarbij aan dat “mensen een concentratie van problemen [ervaren], waaronder een slechte integratie. Dan heb ik het over lastiggevallen worden op straat, homo’s die niet geaccepteerd worden.” Ook Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA) legde in juni 2024 de link tussen migratie en maatschappelijke problemen: “Als je iedereen toelaat, dan blaas je de hele verzorgingsstaat op.”

De hamvraag is natuurlijk: werkt het? Wat leren we van de Denen?

Electoraal hebben de Deense sociaaldemocraten succes geboekt mede dankzij deze strategie. In 2022 wonnen zij opnieuw de verkiezingen. Retorisch gezien is er een aantal zaken af te dingen op de Deense aanpak. Natalia Banulescu-Bogdan, plaatsvervangend directeur van het internationale programma van het Migration Policy Institute, waarschuwt: “Een linkse partij kan nooit concurreren met extreemrechts als het erom gaat hoe ‘hard’ je bent ten opzichte van migratie.” 

Volgens haar kan de if you can’t beat them, join them-strategie alleen succesvol zijn als je, net als de Deense sociaaldemocraten, volledig inzet op join them. Om deze strategie succesvol uit te voeren, is het nodig om de retoriek én het beleid in zijn geheel over te nemen van de DF of de PVV. 

Daarnaast kent deze strategie grote electorale risico’s. Onderzoek van het Progressive Politics Research Network toont aan dat centrumlinkse partijen die beloven hard te zullen optreden tegen immigratie waarschijnlijk geen potentiële kiezers aan de rechterkant zullen aantrekken. Terwijl hier niks is te winnen, is er aan de andere kant wel een risico op verlies. 

Met harde migratieretoriek dreigen linkse partijen de bestaande progressieve aanhangers van zich te vervreemden. “Kiezers hebben de neiging het origineel boven de kopie te verkiezen”, zegt Tarik Abou-Chadi, professor Europese Politiek aan de Universiteit van Oxford. Zijn onderzoeksnetwerk toont met electorale data aan dat het migratiebeleid van de Deense sociaaldemocraten niet populair is bij een aanzienlijk deel van de kiezers van deze partij. 

De schouders van de natie

“Sometimes us Democrats need to grow a little bit of a spine around here and defend migration as a core value of the United States of America.” – Alexandria Ocasio-Cortez (AOC), politica voor de Democraten in de Verenigde Staten. 

AOC draagt een migratienarratief uit over een ‘inclusief Amerika’. Zo roept zij op tot een reset van de manier waarop er gedacht en gesproken wordt over migranten in de VS. Ze zet zich expliciet af tegen de stelling dat migranten ‘nemers’ zijn en noemt hen daarentegen ‘de schouders van onze natie’. 

De retoriek van AOC kan worden geclassificeerd als tegenovergesteld aan de Deense sociaaldemocratische strategie. Socioloog Hein de Haas (Universiteit van Amsterdam) classificeert deze strategie als het ‘migratieviering-narratief’. Dit narratief is vaak gebouwd rondom twee elementen. Ten eerste gaat het uit van een positief beeld van migranten en ten tweede legt het de nadruk op de bijdrage die migranten kunnen leveren aan het oplossen van sociale problemen, zoals vergrijzing, arbeidstekorten en economische stagnatie. 

Ook in Europa zien we voorbeelden van het ‘migratieviering-narratief’. Zo haalde de Spaanse premier Pedro Sánchez recent het nieuws door versoepelingen voor te stellen van de migratieregels onder het motto: “Spanje heeft immigranten nodig, anders stort over een aantal jaar de economie in.” In teksten van Gerd Leers, voormalig minister van Immigratie en Asiel (2010-2012), zijn de twee elementen van dit narratief ook te herkennen. Tot woede van gedoogpartner Geert Wilders zette hij migratie neer als een “verrijking voor de samenleving” en stelde hij dat migranten hard nodig zijn om de economie draaiende te houden.

Wat kunnen we leren van dit positieve narratief? 

AOC boekt onmiskenbaar succes met haar progressieve retoriek en narratief. Niet alleen is zij meerdere malen herkozen in het Huis van Afgevaardigden, ook wordt zij steeds meer gezien als een grote speler binnen de Democratische Partij. Haar narratief doet het duidelijk goed bij de kiezers in haar overwegend progressieve district in New York. 

Sánchez plukt nog geen vruchten van dit narratief. De leiders van de rechtse partijen Partido Popular en Vox linken migratie aan criminaliteit en lijken hiermee veel kiezers te trekken. Een recent kiezersonderzoek laat zien dat migratie is gestegen op de lijst van zorgen van de Spaanse kiezers, van de negende naar de eerste plaats. Een derde van de Spaanse kiezers vindt migratie inmiddels een probleem. 

Banulescu-Bogdan betoogt dat een overmatig positief narratief over migratie het risico met zich meebrengt dat het makkelijk van tafel geveegd kan worden door extreemrechtse partijen. Een pro-migratienarratief is immers vaak relatief simplistisch: ‘Migranten zijn een verrijking.’ Eén incident met een migrant kan de geloofwaardigheid van dit narratief al eroderen. Bovendien onderstreept Banulescu-Bogdan dat dit type argumenten paternalistisch over kan komen bij mensen, vaak in de lagere inkomensgroepen, die wel degelijk negatieve implicaties kunnen ervaren van migratie.

Bouwstenen voor een links verhaal

Voor extreemrechtse partijen ligt er een makkelijke opdracht: koppel zoveel mogelijk maatschappelijke problemen aan migratie. Voor linkse partijen is de opdracht ingewikkelder. Hoe zet je een aantrekkelijk narratief neer over migratie, zonder daarbij de kernwaarden van de partij uit het oog te verliezen of gezien te worden als een idealist zonder realiteitsbesef? De volgende vier bouwstenen vormen een aanzet voor een eigen geluid.

1. Eerlijk en rechtvaardig

Banulescu-Bogdan geeft aan dat percepties van wat rechtvaardig is een belangrijke aanjager zijn van spanningen rond migratie. Dit heeft betrekking op zowel de manier waarop mensen het land binnenkomen als de middelen die zij vervolgens krijgen toegewezen tijdens de verdere procedure en ter ondersteuning van hun integratie. Het idee dat migranten bij de toewijzing van schaarse huurwoningen voorrang krijgen boven ‘onze eigen kinderen en ouderen’ leidt onmiskenbaar tot wrok.

Eerlijkheid kan een bouwsteen zijn van een onderscheidend narratief. Dat baseert zich op de gedachte dat migranten geen ‘speciale mensen’ zijn, maar op dezelfde manier behandeld moeten worden als anderen. De centrale boodschap van zo’n narratief is dat migranten die zich hier willen vestigen te maken (moeten) krijgen met dezelfde regels, rechten en plichten als anderen.

Een lokaal voorbeeld van deze aanpak is het narratief van GroenLinks-wethouder Paul Smeulders in Arnhem. Zijn communicatieadviseur Leon Boelens geeft aan: “We zijn in Arnhem heel duidelijk richting asielzoekers: je krijgt hier democratische rechten maar daar horen ook plichten bij zoals nabuurschap en een bijdrage leveren aan de gemeenschap.”

2. Erbij horen

Populistische migratieretoriek gaat vaak uit van een ‘wij versus zij’-narratief. Wilders verstaat onder ‘wij’ altijd ‘ons eigen volk’ en ‘zij’ betekent de ene keer ‘de (linkse) elite’ en de andere keer mensen met een migratieachtergrond. Het migratienarratief van Wilders gaat uit van de ‘witte Nederlander’ die gedwongen wordt door de Haagse elite om onproductieve en onwaardige anderen te subsidiëren. Een voorbeeld van een wij-zij-narratief is: “Henk en Ingrid betalen voor Mohammed en Fatima."

Dit type populistische retoriek faciliteert het idee dat racisme breed gedragen wordt door een zogenaamde stille meerderheid en daarmee onderdeel uitmaakt van een collectieve identiteit. Het is aan te bevelen om in te zetten op een empathisch narratief dat de fictieve collectieve PVV-identiteit afwijst en er een nieuwe collectieve identiteit voor in de plaats stelt. 

Voor een goed voorbeeld kunnen we kijken naar het succesvolle weird-narratief van Tim Walz, de running mate van Kamala Harris. Een bekende uitspraak van Walz is: “In Minnesota respecteren we onze buren en de persoonlijke keuzes die zij maken. (...) Er is een gouden regel: ‘Bemoei je met je eigen zaken’”. Hier zet hij het beeld neer van een stille meerderheid die het heel normaal vindt om een goede buur te zijn.

Het succes van het narratief van Walz kan verklaard worden door de focus op ‘erbij horen’ in plaats van wij-zij-denken. Interessant is dat Walz zich afzet tegen Republikeinse politici met hun bizarre opvattingen, maar dat hij de van oudsher Republikeinse kiezers uit zijn staat Minnesota retorisch naast zich plaatst: het zijn familieleden, buren en collega’s. 

3. Nuchter realisme 

‘Autoriteit, controle en vrijgevigheid’ was de slogan van de Colombiaanse president Juan Manuel Santos ten tijde van de Venezolaanse migratiecrisis. Met deze slogan raakt Santos aan een belangrijke potentiële bouwsteen voor een succesvol migratienarratief: verantwoordelijkheid en nuchter realisme. Santos’ beleid en het bijbehorende narratief was ingegeven door realisme: de grens met Venezuela is ongeveer 2.200 kilometer lang, slecht gemarkeerd en omgeven door lastig te patrouilleren terrein. Het is simpelweg niet mogelijk om de grens voor Venezolaanse migranten te sluiten. Santos zette daarom bijvoorbeeld in op het goed registreren van migranten in plaats van te proberen ze tegen te houden.

Ook in Arnhem zien we een vorm van nuchter realisme terug in de taal en het beleid. Woordvoerder Boelens geeft aan dat realisme en ontmoeting hier centraal staan: “Je kunt zeggen: we doen niets, we sluiten de grenzen volledig. Dat is geen realistisch verhaal, mensen blijven komen. Ons verhaal en inzet zijn gericht op meedoen en goede begeleiding vanuit maatschappelijke organisaties.” 

Linkse partijen worden vaak weggezet als naïeve 'migrantenknuffelaars' die iedereen zonder enige controle willen binnenlaten. Een narratief dat onderstreept dat het juist naïef is om te denken dat de grenzen dicht kunnen en dat inzet op nuchtere realiteitszin en een intelligente aanpak kan potentieel succesvol zijn in het aanspreken van kiezers. GroenLinks-PvdA heeft hier tevens goede kaarten voor gezien het aantal lokale bestuurders dat deze partijen leveren. De huidige chaotische besluitvorming in Den Haag creëert wellicht kansen voor dit alternatieve narratief.

4. Een lokaal verhaal 

De laatste suggestie is om in te zetten op een lokaal georiënteerd narratief. Een lokaal narratief kan effectief zijn in het behapbaar maken van het grotere fenomeen. Zo berekende RTL Nieuws dat de gemeente Lochem met 34.289 inwoners 211 asielzoekers zou moeten opvangen op grond van de Spreidingswet – dat is 18 per dorp. Zo’n verhaal biedt ook tegenwicht aan de dehumaniseringstactiek van partijen die spreken in termen van natuurverschijnselen (golf, vloed en tsunami). Extreemrechts gebruikt de watermetafoor veelvuldig omdat deze de associatie met zich meebrengt vaneen ontwikkeling die onbeheersbaar wordt als er geen actie tegen wordt ondernomen. Ook dehumaniseert dit narratief doordat het retorisch een afstand creëert tussen de mens (de migrant) en het fenomeen (migratie). 

Een ander voordeel van een lokaal narratief is dat het aansluit bij het dagelijks leven van mensen. Daardoor kan de maatschappelijke of economische waarde van migratie beter tot uitdrukking komen dan wanneer politici in abstracte termen spreken over de bijdrage van migranten aan de economie, de verzorgingsstaat of de arbeidsproductiviteit. Het is een stuk concreter om te spreken over migranten die thuiszorg verlenen aan oma zodat zij in haar eigen huis kan blijven wonen of als chauffeur aan de slag gaan zodat de lokale bus weer kan rijden. Juist nu, in tijden van personele schaarste en schrale publieke voorzieningen, is dat een aantrekkelijk perspectief.

Een links migratieverhaal? Het kan. De beleidsplannen zijn er en de lokale ervaring ook. Nu nog een overtuigend narratief. In plaats van de daad bij het woord, is het tijd om het woord bij de daad te voegen. Eerlijk, empathisch, nuchter en lokaal – wellicht is het een begin.