Sinds 1970 is bijna 70 procent van het gewervelde leven op aarde uitgestorven. Bijna 50 procent van het land dat ooit bos of grasland was, wordt nu voor landbouw gebruikt. Mondiale crises zoals het verlies van biodiversiteit, de klimaatcrisis en een pandemie moet ons als mensheid duidelijk maken dat wij niet boven de natuur staan, maar er onderdeel van zijn. De natuur, planten en dieren, op land en in zee, en niet-levende entiteiten zoals water, zijn van zichzelf. Deze niet-menselijke vormen hebben echter geen directe (politieke) zeggenschap in Nederland en Europa. Dat maakt het ook mogelijk dat deze vormen van uitbuiting nog steeds bestaan.  

Waddengebied 

Toch is er in Nederland veel beschermd natuurgebied, zoals de Natura 2000-gebieden, inclusief de Waddenzee. Maar dit fragmentarisch rentmeesterschap is niet toereikend. De natuur in de Natura 2000-gebieden staat onder druk door een stikstofcrisis waar geen uitweg uit lijkt. Daarnaast wordt de beschermde status van het Waddengebied amper gerespecteerd, met plannen voor een stroomkabel door Schiermonnikoog, alsmede voorgenomen nieuwe gaswinning. 

Vanuit het idee dat de mens onderdeel van de natuur is, pleiten wij voor deelnemerschap als alternatief voor rentmeesterschap. Met een plaats aan de tafel kunnen niet-menselijke vormen beter worden vertegenwoordigd, en kan de natuur een eigen positie innemen in plaats van lijdzaam te ondergaan wat de mens met haar van plan is. Dit vereist dat we twee vragen dienen te beantwoorden:  

1. Wat is de juiste plaats binnen de politiek voor de natuur als actor?  
2. Op welke manier kan de natuur als actor een positie innemen in het politiek-bestuurlijke krachtenveld, en hoe wordt daar praktisch invulling aan gegeven? 

Zowel Herman Meijer als Matthias Kramm laten dit zien in hun bijdragen in dit dossier. Het erkennen van rechten voor de natuur als democratisch middel met toegevoegde waarde dwingt de politiek om uit te leggen waarom rechten voor de natuur belangrijk zijn, maar ook waarom het recht hiervoor de juiste plaats is. Wij denken dat het zou kunnen helpen om te laten zien hoe het geven van een positie aan de natuur het politieke debat rondom een crisis, zoals bijvoorbeeld de stikstofcrisis, op een praktische manier ten goede komt en nieuwe inzichten geeft.

Daarnaast leggen de klimaat- en ecologische crises bloot dat we de natuurlijke omgeving uitbuiten. Het erkennen van rechten voor de natuur kan binnen elke politieke overtuiging een rechtvaardiging zijn om deze relatie formeel en juridisch aan te pakken.  

Een alternatieve manier om de positie of stem van de natuur te plaatsen in het politieke systeem is het oprichten van een partij van de natuur in navolging van de Partij voor de Dieren. Dit alternatief legt ook direct bloot dat ons politieke systeem geheel niet is toegerust om de natuur op gelijke voet mee te laten praten. Ons politieke systeem is in de kern antropocentrisch.

Cosmopolitiek 

Filosofe Isabelle Stengers schetst een alternatief systeem van 'cosmopolitiek' en zij laat met name de voorwaarden zien waaraan een politiek systeem dat de stem van de natuur erkent, zou moeten voldoen. Een belangrijke voorwaarde in de cosmopolitiek is dat elke stem daadwerkelijk gehoord wordt, en er niet voorafgaand aan het uitoefenen van de politiek al wordt bepaald welke stem en manier van redeneren waarde heeft en welke niet. Een voorbeeld is dat redeneren volgens de logica van het kapitalisme of de ‘objectiviteit’ van de wetenschapper niet bij voorbaat geprivilegeerd is ten aanzien van andere stemmen. 

Stengers erkent dat dit complex is, maar het gevaar zit voor haar juist in het maken van de simplificatie – die een positie of stem uitsluit of wegdrukt – en het uit de weg gaan van deze complexiteit. In plaats van het snel formuleren van antwoorden, is de gelijke inbreng van politieke stemmen in de cosmopolitiek juist van wezenlijk belang voor het formuleren van de eigenlijke politieke probleemstelling. Bovendien zal elke nieuwe politieke probleemstelling ook weer leiden tot een andere samenstelling van stemmen. Daarmee is cosmopolitiek inherent lokaal en actueel.

Dit systeem wijkt dermate af van ons huidige systeem dat het niet direct een praktische invulling biedt, maar het is belangrijk om in te zien dat het politieke systeem óók hervormd zou kunnen worden gericht op het in positie brengen van de natuur door deze een stem te geven in het politiek-bestuurlijke krachtenveld. 

Vraag 2: Kan de natuur een neutrale of ‘objectieve’ eigen stem hebben? 
Het wordt gauw duidelijk dat dit niet mogelijk is, omdat altijd iemand namens de natuur zal moeten spreken. In andere artikelen in dit dossier wordt het concept van voogdijschap geopperd voor het waarborgen van een stem voor niet-menselijke belangen. Met voogdijschap, gestoeld op wederzijdse zorg, is politieke vertegenwoordiging mogelijk in de praktijk.

Herman Meijer beargumenteert dat wie deze voogden zijn en aan welke eisen zij voldoen langs de politieke weg moet worden bepaald. Kramm beargumenteert dat deze voogden geïnstitutionaliseerd moeten worden, met ook financiële middelen om hun taak goed uit te voeren. 

In het systeem van cosmopolitiek spelen diplomaten een belangrijke rol en ook hierin geeft de filosofie van Stengers bepaalde handvatten voor het representeren van posities die niet vanzelfsprekend deelnemen in het politieke discours, zoals de stem van de natuur. De diplomaat is – volgens Stengers - uitgevonden om te zorgen dat volkeren, naties en groepen naast elkaar konden leven, zonder destructie of onderdrukking als de enige mogelijke uitkomst. Inherent aan de diplomatie is dat de mogelijkheid van vrede op zijn minst bestaat.

Dit is een doel dat de individuele belangen van de diplomaten overstijgt, maar moet niet worden gezien als een opgelegde norm waaraan iedereen moet voldoen. Kortom, de diplomaat weet ook dat elke ontmoeting een risico met zich meebrengt, dat de ontmoeting gestoeld is op conditionele gastvrijheid en dat ze degenen die haar hebben gestuurd gedeeltelijk zou kunnen teleurstellen.

Maar de erkenning en bevestiging van dit risico bij alle partijen is een wezenlijk onderdeel van de mogelijkheid van cosmopolitiek. Een diplomaat vertegenwoordigt stemmen die anders niet gehoord zouden worden, en geeft een stem aan degenen wiens manieren van bestaan onder druk zouden komen te staan door een beslissing.

Cosmopolitiek is niet de garantie dat oplossingen gevonden worden, maar de garantie dat besluiten worden genomen in volledige erkenning van de consequenties. Diplomaten die deze stemmen vertolken zijn hierbij belangrijk. Hierbij is het niet alleen van belang dat ‘zwakke’ politieke stemmen rechten hebben, maar ook dat het offer dat elke partij moet maken nooit als vanzelfsprekend kan worden beschouwd – in de cosmopolitiek is het ‘verboden’ om een partij te negeren of te vergeten.

Dit idee sluit aan bij wat Ivo Stumpe in dit dossier naar voren brengt: dat er een maatschappelijke afweging zou moeten zijn van hoe de beperkte stikstofruimte het best kan worden ingevuld ten behoeve van het geluk van iedereen. 

Een laatste eigenschap van de diplomaat is dat dat deze behoort tot hetgeen deze vertegenwoordigt. ‘Behoren tot’ is iets anders dan ‘kennis hebben van’ of ‘bezitten’. De diplomaat is gehecht aan wat die vertegenwoordigt.

Luisteren 

De uitdagingen waar we nu en in de toekomst voor staan – de stikstofcrisis, verlies van biodiversiteit, de klimaatcrisis en groeiende ongelijkheid – vraagt om een aanpak die intersectioneel is. Als Jong Wetenschappelijk Bureau GroenLinks denken we dat deelnemerschap als alternatief voor rentmeesterschap een belangrijke democratische tool kan zijn voor de politiek waar GroenLinks voor staat.

Een politiek van een samenleving van gelijkwaardigheid, waarin we solidair zijn met elkaar en toekomstige generaties. De cosmopolitiek van Isabelle Stengers biedt hierin inzichten die van pas kunnen komen. Om ook solidair te zijn met de natuur moeten we haar gelijkwaardig behandelen, en leren luisteren naar de stemmen van niet-menselijke vormen.

Literatuur 

• Stengers, I. (2011). Cosmopolitics II, University of Minnesota Press. 
• Stengers, I. (2012). Lecture ‘Cosmopolitics: Learning To Think With Sciences, Peoples And Natures’, 5 maart 2012. 
• Burgers L. & Den Outer J. (2022). Compendium Rechten voor natuur; Casestudies uit zes continenten, geschreven in opdracht van Ambassade van de Noordzee.