De coronacrisis heeft ons geconfronteerd met onze afhankelijkheid van wereldwijde toeleveringsketens. Door vraagschokken, productieonderbrekingen en vervoersknelpunten zijn tekorten ontstaan aan allerlei producten, van mondkapjes tot computerchips. Europa heeft de vervaardiging van deze essentiële producten grotendeels uitbesteed en is nu overgeleverd aan de genade van leveranciers in verre landen. Dat schept risico’s voor de volksgezondheid en de economie.

Bovendien kunnen de waarden waar de Europese Unie voor staat, zoals democratie en mensenrechten, in het gedrang komen. Dat is het geval wanneer we vatbaar worden voor politieke chantage of uit eigenbelang de ogen sluiten voor misstanden in toevoerketens. Het is geen toeval dat, sinds de coronacrisis, de term ‘strategische autonomie’ centraal is komen te staan in debatten over de toekomst van de EU. 

Ook bij de omschakeling naar hernieuwbare energie is de EU sterk afhankelijk van buitenlandse leveranciers. Zonnepanelen en batterijen voor elektrische voertuigen komen grotendeels uit Azië. In de productie van windturbines en electrolysers (die stroom omzetten in waterstof) heeft Europa een stevig aandeel, maar veel van de schaarse metalen die hiervoor nodig zijn worden ingevoerd uit Azië en Afrika. Die importafhankelijkheid kan de energietransitie verstoren en vertragen, terwijl we, gezien de noodtoestand waarin het klimaat verkeert, geen tijd te verliezen hebben bij het vervangen van fossiele door hernieuwbare energiebronnen. 

Klimaatrechtvaardigheid 

De grootschalige import van ‘energiemetalen’ roept ook vragen op over ethiek en geopolitiek. De energietransitie zorgt nu al voor een sterke stijging van de vraag naar kobalt en lithium, met name voor de batterijen van elektrische auto’s. De winning van deze metalen gaat nogal eens gepaard met mensenrechtenschendingen en milieuvernietiging. Kinderen die zwaar en gevaarlijk werk verrichten in Congolese kobaltmijnen, boeren in Zuid-Amerika die hun land zien verdrogen door de lithiumwinning, ze dwingen ons het vraagstuk van klimaatrechtvaardigheid onder ogen te zien: betalen mensen in het mondiale Zuiden de prijs voor de oplossing van een probleem dat niet door hen maar door het rijke Noorden is veroorzaakt? 

Als voorvechters van de energietransitie hebben GroenLinks en andere groene partijen een bijzondere verantwoordelijkheid om te voorkomen dat de lasten worden afgewenteld op de zwakkeren in de wereld. De Europese Groenen nemen hun verantwoordelijkheid ook, zo blijkt uit de publicatie Metalen voor een Groen en Digitaal Europa van Wetenschappelijk Bureau GroenLinks en de Green European Foundation. De invoering van een zorgvuldigheidsplicht voor bedrijven, die hen dwingt om misstanden in hun toeleveringsketens aan te pakken, staat op de Europese agenda. Als die wetgeving er komt, is dat mede te danken aan de aanhoudende druk van groene politici in het Europees Parlement en nationale parlementen. 

Het mondiale Zuiden wil niet blijven hangen in de rol van grondstoffenleverancier. Aan de export van halffabrikaten en eindproducten valt zoveel meer te verdienen. Deze publicatie breekt een lans voor partnerschappen tussen de EU en landen die hun eigen metaalertsen willen verwerken alvorens ze te exporteren. Zulke samenwerking strekt tot wederzijds voordeel. Zij biedt landen in het mondiale Zuiden uitzicht op betere banen en meer inkomsten. Zij vormt voor de EU een kans om haar afhankelijkheid van China te verkleinen.

China domineert nu de verwerking van veel metalen die essentieel zijn voor de energietransitie, van kobalt voor batterijen tot zeldzame aardmetalen voor de magneten in windturbines en elektrische auto’s. Hoe riskant de afhankelijkheid van een autoritaire grootmacht is, weet inmiddels de zonnepanelensector. Er zijn sterke aanwijzingen dat in China dwangarbeiders uit de onderdrukte Oeigoerse minderheid worden tewerkgesteld in de productieketen van zonnepanelen. Onder druk van de Groene fractie in het Europees Parlement en anderen heeft de Europese Commissie aangekondigd dat zij met een voorstel komt om producten die met dwangarbeid zijn gemaakt te verbieden. Dat noodzaakt de importeurs van zonnepanelen om hun toeleveringsketens na te pluizen en/of andere leveranciers te zoeken. Zonnepanelen zouden daardoor duurder kunnen worden. Alleen door minder afhankelijk te worden van China kunnen we voorkomen dat klimaat en mensenrechten tegenover elkaar komen te staan in de energietransitie.

Circulaire kansen 

De mensheid kan niet eeuwig doorgaan met het delven van metaalertsen. Sommige ertsen raken nu al op. Dat geldt bijvoorbeeld voor koper, een onmisbaar metaal in de energietransitie. Vooral de rijke landen moeten beter gebruikmaken van de voorraad metalen die ze al hebben. Die zit in spullen, machines, gebouwen en infrastructuur. Een voordeel van metalen is dat ze telkens weer te recyclen zijn. Ze passen goed in een fossielvrije, klimaatneutrale en circulaire economie. Maar we laten nog veel te veel metalen verloren gaan als afval. Hier ligt een opdracht voor de EU: zij moet een industriepolitiek voeren die van haar zwakte – de afhankelijkheid van geïmporteerde metalen – haar kracht maakt.  

Europa dient koploper te worden in het circulair gebruik van metalen. Dat vereist onder meer scherpe voorschriften voor fabrikanten en importeurs – design for recycling – en investeringen in de hele waardeketen, van de recycling van afgedankte metalen tot de verwerking ervan in nieuwe batterijen, zonnecellen, magneten enzovoorts. Ook voor Nederland liggen hier kansen, bijvoorbeeld op het gebied van circulaire zonnepanelen en de hoogwaardige recycling van afgedankte windturbines. 

Hoe beter we worden in recycling, hoe minder afhankelijk we zijn van metalen uit verafgelegen mijnen. We scheppen ook een nieuw exportproduct: de cleantech voor een economie van gesloten kringlopen. Waar het gaat om grondstoffen is circulaire economie een synoniem voor strategische autonomie. 

Verspilling aanpakken 

Een circulaire economie draait om meer dan recycling. Ook hergebruik, levensduurverlenging en reparatie van producten zijn belangrijke circulaire strategieën, net als de substitutie van schaarse door minder schaarse grondstoffen. De meest effectieve strategieën zijn die waarbij we ons beslag op materialen verminderen, bijvoorbeeld door de verspilling van energie en data aan te pakken of producten te delen. De publicatie Metalen voor een Groen en Digitaal Europa werpt terecht de vraag op of we alle benzine- en dieselauto’s een-op-een moeten vervangen door elektrische auto’s. Elektrificatie is de weg vooruit, maar het is slim om daarnaast ook in te zetten op beter openbaar vervoer, meer fietsgebruik en een ruime beschikbaarheid van elektrische deelauto’s. Dan hoeft de vraag naar kobalt en lithium voor elektrische voertuigen minder fors te stijgen dan nu wordt voorspeld. We besparen ook energie, waardoor we de energietransitie sneller kunnen voltooien. Daar is het klimaat bij gebaat.  

Verantwoorde keuzes 

De keuzes die we maken bij de energietransitie en digitalisering hebben gevolgen voor mensen elders op de wereld, voor toekomstige generaties en voor de positie van Europa in de wereld. De actieagenda waarmee de publicatie van Wetenschappelijk Bureau GroenLinks en de Green European Foundation eindigt, helpt om verantwoorde politieke keuzes te maken op alle bestuursniveaus. Zuinig omspringen met grondstoffen, energie en data vraagt om veranderingen in de stofwisseling van onze economie, in de wijze waarop we produceren en consumeren. Maar het vergroot de kans dat we vast kunnen houden aan de waarden die er echt doe toen in het leven, de samenleving en de wereldpolitiek.